پاندول روابط روسیه-ایران: اهداف مشترک تا منافع متفاوت

نویسندگان این مطلب: ماکسیم ای. سوچکف و پولینا آی. واسیلنکو

دیپلماسی ایرانی: خاورمیانه در همه قرن های گذشته به نوعی ناآرام بوده، اما اکنون گسترش افراط گرایی، درگیری های قومی-ملی و ایدئولوژیک و جنگ بر سر منابع تلاش ها برای برقراری روابط پایدار چه میان کشورهای منطقه و چه با بازیگران خارجی را تحت تاثیر قرار می دهد. اگرچه روسیه همواره یک بازیگر کلیدی در فرآیندهای منطقه بوده، رویکرد آن پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 متحول شده و یکی از ویژگی های اصلی سیاست خارجی جدید روسیه، ایفای نقش جدید واسطه قدرت بین همه بازیگران منطقه در خاورمیانه است.

صعود روسیه در خاورمیانه اغلب مبتنی بر یک برنامه عملی دقیق منطقه ای برداشت می شود، اما اینکه مسکو واقعا استراتژی دارد یا فقط از اشتباهات دیگر بازیکنان به طرز ماهرانه استفاده می کند، اهمیت چندانی ندارد. موفقیت روسیه بیشتر از استراتژی، به یک سری اصولی مروبط می شود که در دست اجرا دارد که مهم ترین آنها عبارتند از: اول، توانایی روسیه در گفت و گو با همه کشورهای منطقه از جمله طرف های رقیب؛ و دوم، عدم دخالت روسیه در امور داخلی کشورها به ویژه در موارد حساسیت زا برای نهادهای حاکم در کشورها. به گفته برخی تحلیل گران، روسیه سعی دارد نفوذ سابق قبل از دهه 1990 و موقعیت خود به عنوان «قدرت بزرگ» را بازیابد. این رویکرد تا حدی با منافع آن دسته از دولت های منطقه که به دنبال معتدل کردن سلطه آمریکا در منطقه هستند، مطابقت دارد.

ایجاد «مشارکت استراتژیک»

ایران چندین قرن است که از درگیری بین قدرت های بزرگ به نفع خود استفاده می کند. این امر در طی سال ها موجب عدم اعتماد بین روسیه و ایران شده است. و اگرچه فعل و انفعالات بین مسکو و تهران شکل جدیدی به خود گرفته، اما بار الگوهای تاریخی هنوز بر روابط آنها سنگینی می کند. تلاش های مشترک و هماهنگ موفقیت آمیز دو کشور در زمینه های مختلف مانند مشارکت در عملیات سوریه، مبارزه با تروریسم و توافق هسته ای ایران، گمانه زنی ها درباره احتمال ایجاد یک اتحاد جدید منطقه ای افزایش دادند، اما این ارزیابی صرفا منعکس کننده انتظارات است و نه واقعیت ها.

سوءظن ها نقش مهمی در شکل گیری این اتحاد ایفا می کنند. امروز، نخبگان سیاسی ایران و روسیه بر اساس اهداف و چشم انداز مشترک به یکدیگر وفادار هستند، اما گاهی اوقات عناصر بی اعتمادی به رسانه ها یا بحث های کارشناسان وارد می شوند. ایرانی ها نگران هستند که دیر یا زود مسکو از تهران به عنوان یک تراشه چانه زنی برای نزدیکی به واشنگتن استفاده کند. روس ها هم مجبور هستند چشم خود را به روی بلندپروازی های فزاینده تهران و بی ثباتی ها در منطقه ببندد.

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، سرعت پاندول روابط روسیه و ایران بسته به چالش ها مدام در حال تغییر بوده است. عدم اعتماد ایرام به روسیه هم در نتیجه برخی تصمیمات کرملین توجیه پذیر است. برای نمونه، روسیه و ایران در اواخر دهه 1980 و اوایل دهه 1990 قراردادهای تامین نظامی امضا کردند، روسیه به رغم ضررهای مالی هنگفت و آسیب به حسن شهرتش، پس از یادداشت ایالات متحده در سال 1995، همکاری های نظامی و فنی خود را با ایران محدود کرد. این تصمیم به روابط روسیه و ایران خدشه وارد آورد چون ایران آن را خیانت روسیه به توافق های قبلی به نفع آمریکا تلقی کرد. با این حال، بر اساس گزارش موسسه بین المللی تحقیقات صلح استکهلم، بیش از 70 درصد از واردات تسلیحات ایران از سال 1995 تا 2005 از روسیه بوده است.

یکی دیگر از نمونه های موفق همکاری بین دو کشور، حمایت مشترک آنها از اتحاد شمالی در افغانستان از 1996 تا 2001، و همچنین تلاش ها برای پایان جنگ داخلی در تاجیکستان (1992-1997) بوده است. با این حال، روابط روسیه و ایران در سال 2010 بار دیگر طعمه سیاست های آمریکا در قبال روسیه شد. در نتیجه توافقی بین روسای جمهوری وقت آمریکا و روسیه، باراک اوباما و دیمیتری مدودوف، مسکو در ازای قرار نگرفتن در فهرست تحریمی شورای امنیت از تحویل سامانه موشکی اس-300 به تهران به رغم وجود یک قرارداد 800میلیون دلاری، خودداری کرد.

نمونه های یاد شده میزان تغییر در نگرش مسکو به تهران را نشان می دهند. با این حال، پاندول روابط از سال 2015 با همکاری دو کشور در جنگ سوریه و مشارکت قابل توجه روسیه در مذاکرات منتهی برجام، نوسان کمتری داشته است. در واقع، برخی از سیاستمداران و کارشناسان می گویند که روابط ایران و روسیه از آن زمان به سطح استراتژیک رسیده است.

نقطه عطف بعدی در روابط در سال 2018 بود که دونالد ترامپ، رئیس جمهوری پیشین آمریکا، از برجام خارج شد و سیاست «اعمال فشار حداکثری» را علیه ایران آغاز کرد. این اتفاق ایران را بیشتر به روسیه نزدیک کرد. اما دو کشور همچنان از محیط محدود تعاملات و محدودیت های ناشی از منافع ملی آگاه هستند.

توازن قدرت کنونی بین دو کشور نسبتا شکننده است. روسیه در سوریه، دریای خزر، قفقاز و آسیای میانه با ایران زمینه های مشترکی دارد، اما ظهور عوامل جدید می تواند به تغییر پارادایم منجر شود. اگر ایران به جای تهدید علی اسرائیل اقدامی انجام دهد، یا سیاست های ایران منافع روسیه را در آسیای میانه تهدید کند، یا نفوذ ایران در سوریه مانع از دستیابی روسیه به اهداف آن شود، روابط روسیه و ایران تغییر خواهد کرد.

ایران هم حوزه نفوذ و اولویت های خاص خود را دارد که حاضر به امتیاز دادن سر آنها نیست. از این رو، ایرانی اصرار می ورزد که با روسیه اتحاد استراتژیک ندارد، اما در پروژه های خاص بر اساس منافع متقابل خاص مشارکت استراتژیک دارند. بنابراین، هر دو طرف به فرمول «مشارکت استراتژیک» پایبند هستند. این فرمول، اگرچه به معنای تعهدات الزام آور برای طرفین نیست، سطح مشخصی از درک متقابل و اهداف مشترک و چشم اندازهای بلندمدت را نشان می دهد. (این مطلب ادامه دارد.)

منبع: موسسه مطالعات سیاسی بین الملل ایتالیا / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34