اعتماد به مسکو و پکن بیشترین انگیزه تهران برای مذاکره

دیپلماسی ایرانی: ضرب‌المثلی ایرانی هست که می‌گوید: «زتعارف کم کن و بر مبلغ افزا». ایران و امریکا هم رفته رفته‌ تعارفات را کنار گذاشته‌ و برای گفت‌وگوی مؤثر، خود‌ را آماده نشان می‌دهند. 

نشست سه‌شنبه (پنجم آوریل 2021) گروه 1+4 برجام در وین با حضور غیر مستقیم «رابرت مالی» نماینده ویژه دولت امریکا، گام نخست در شکستن بن‌بستی است که  تهران و واشنگتن و به تبع آن «برجام»را از ژانویه سال میلادی جاری تاکنون در بلاتکلیفی نگه داشته است. اکنون تهران و واشنگتن برای بازگشت به برجام کمتر از گذشته بر شروط خود اصرار می‌کنند. به نظر می رسد تعدیل‌ها در شروط طرفین به اندازه ای هست که نگرانی تل‌آویو، ریاض و دوحه را برانگیخته است. 

توافق برای برگزاری نشست وین نمی‌توانست بدون واسطه‌گری اعضای شرقی گروه 1+4 برگزار شود. سخنگوی وزارت‌امور‌خارجه ایالات‌متحده هفته پیش هم‌سویی پکن و واشنگتن را در پرونده هسته‌ای ایران اعلام و سخنگوی دولت چین نیز بر ضرورت خروج برجام از بن بست تأکید کرد. اعتماد به پکن و مسکو برای ایفای نقش «میانجی منصف» می‌تواند بیشترین انگیزه تهران برای حضور در نشست وین باشد؛ همانگونه که واشنگتن نیز با نگاه به تمایل ـ به ویژه ـ پکن برای ایجاد تعادل در منطقه خلیج فارس، فرصت نقش آفر‌ینی  بیشتری را به آنها داده است. اما آیا این نشست می‌تواند گره از پیچیدگی پرونده برجام باز کند؟ آیا فرایند تنش‌زدایی در روابط ایران و امریکا به رغم اصرار تهران بر پرهیز از گفت وگوی مستقیم با واشنگتن کلید خورده است؟ آیا طرف‌های اروپایی اعضای برجام همچنان که در سال 2015 میلادی عمل کردند، طراحی بازی «برد ـ برد» را در دستور کار دارند؟ یا هنوز بر معیارهای دوگانه خود در قبال تهران باقی هستند؟ متحدان منطقه‌ای امریکا ناظر منفعل خواهند بود؟ سرانجام اینکه آیا تهران خواهد توانست برای برون رفت از مشکلات ناشی از سیاست «فشار حداکثری» امتیازی را در سبد خود بگذارد؟ 

خوش‌بینانه‌ترین گمان این است که نشست وین گامی به جلوست. تهران‌و واشنگتن پذیرفته‌اند که شروط سخت و گاه ناممکن خود را حتی با توجیه «اقدام تاکتیکی» برای برون رفت از بن بست، کنار گذارند. نشست وین قرار است همه توجه خود را به چگونگی  احیای برجام با جلب ترغیب تهران و واشنگتن در این‌باره بگذارد. دستیابی به توافقی چنین، سخت و طولانی خواهد بود اگر طرف‌های اصلی هنوز آمادگی کامل را نداشته باشند.

در حالی که تنش روابط ایران و امریکا اصلی‌ترین موضوع گفت‌وگو‌ها در وین است، اما نماینده امریکا در این نشست حضور مستقیم ندارد. بنابراین رسیدن به توافق برای حضور مستقیم امریکا در‌میان اعضای برجام، نخستین گام در فرایندی خواهد شدکه چشم‌انداز روشن‌تری را برای آینده ترسیم می‌کند. این بازگشت همراه می‌شود با توافقی که تهران را برای بازگشت کامل به برجام ترغیب کند. مهم‌ترین خواست تهران از اعضای برجام، رفع تحریم‌های نفتی، بانکی و تجاری است. با این‌حال به نظر می‌رسد ظن تهران به طرف‌های اروپایی برجام در ماه‌های اخیر افزایش یافته است. در نگاه تهران، معیارهای تروئیکای اروپایی مبهم، سردرگم و در این‌حال هم‌سو با امریکائیان است که همچنان سایه سیاست‌های ترامپ را بر سر خود دارد.  طرف‌های غربی از یک‌سو لغو تحریم‌ها علیه تهران را عامل بی‌ثبات کننده و ناامن سازی در منطقه می‌خوانند و از سوی دیگر بر حفط برجام به عنوان اقدامی در‌خدمت به اعتماد به توافق‌های‌بین‌المللی‌در جامعه جهانی تأکید دارند. «محمد جواد ظریف» اروپائیان را متهم می‌کند که با زدن نقاب برچهره، از سیاست‌های ضد ایرانی واشنگتن حمایت می‌کنند. در تعبیر تهران، اروپائیان کوشیده‌اند دست ایران را برای هرگونه گفت‌وگو با امریکا خالی کنند. 

در ‌حال‌حاضر نمی‌توان تفاوت ماهوی میان مواضع واشنگتن و دیگر پایتخت‌های تروئیکای اروپایی قائل بود. هردو خواستار حذف محدودیت‌های‌زمانی برجام؛ تضمین عدم دسترسی دائمی ایران به سلاح هسته‌ای؛ دسترسی کامل بازرسان آژانس انرژی هسته‌ای به همه تأسیسات ایران، توقف برنامه موشکی، کاهش حضور منطقه‌ای ایران با ترکیبی از خواست‌های مربوط به حقوق بشر هستند. مهم‌تر اینکه رویکردهای بالا کوشیده تهران را در بلاتکیفی فرساینده قرار دهد. 

اکنون توافق برای برگزاری نشست وین با این پرسش روبروست که آیا رویکردها در قبال تهران تعدیل شده است؟ طرف‌های‌شرقی مورد اعتماد تهران در گروه برجام توانسته‌اند صحنه را برای طراحی بازی «برد ـ برد» آماده کنند؟ بستر برای بازگشت به گفت‌وگوی مستقیم ایران و امریکا فراهم می‌شود؟ مهم‌تر اینکه این نشست چه دستاورد فوری برای تهران خواهد داشت‌؟ و اصولاً می‌توان چنین انتظاری  داشت؟ آنچه معلوم است اینکه نشست وین با مختصات آن، گامی هرچند نا مطمئن رو به جلوست و مصداق ضرب‌المثل «زتعارف کم کن و بر مبلغ افزا».