توافق چین و ایران، چشم اندازی از آینده ای دور از هژمونی آمریکا

نویسنده: کاوه افراسیابی

دیپلماسی ایرانی: ایران و چین در هفته های اخیر جزئیات توافقنامه همکاری بسیار مهمی را به عنوان ابزاری برای گذراندن ربع قرن بعدی و ترسیم آینده ای منفصل از ایالات متحده در دست بررسی داشته اند. بر اساس پیش نویس توافق که به دست آسیا تایمز رسیده، چین به عنوان بخشی از طرح جاه طلبانه «کمربند و جاده» خود ده ‌ها میلیارد دلار آمریکا در ایران سرمایه گذاری خواهد کرد. 

توافق 25 ساله ابعاد اقتصادی، امنیتی و نظامی دارد. چنین توافقی به ویژه برای بخش انرژی در ایران که به شدت نیازمند سرمایه گذاری های قابل توجه (بیش از 150 میلیارد دلار) برای بهینه سازی صنعت قدیمی نفت، مدرنیزه کردن چاه ها، پالایشگاه ها و سایر زیرساخت هاست، اهمیت دارد.

مذاکرات درباره این توافق در شرایطی در جریان است که دولت دونالد ترامپ، رئیس جمهوری ایالات متحده، با امید به فروپاشی اقتصاد ایران استراتژی یکجانبه اعمال فشار علیه این کشور را به اجرا گذاشته است. جدای از کارزار علیه ایران، مساله رقابت های فزاینده بین ایالات متحده و چین نیز وجود دارد. طرح همکاری های 25 ساله در صورت تصویب در مجلس ایران اتفاقی مهم در مواجهه با تلاش های ترامپ برای انزوای اقتصادی ایران در جامعه بین المللی به شمار می رود. همانطور که انتظار می رفت، اخبار مربوط به توافق چین و ایران از سوی برخی در غرب محکوم شده است.

برخی مخالفان در تبعید ایرانی این برنامه را طرح «فروش» جمهوری اسلامی به چین خوانده و آن را یکی از نشانه های توانایی چین در تبدیل ایران به یکی از اقمار خود تلقی کرده اند. منتقدین همچنین به غلط مدعی شده اند که توافق حاوی «بند انحصاری» است و کنترل چین بر یکی از جزایر ایران در خلیج فارس را شامل می شود. به وضوح مشخص است که نسخه های افشا شده توافق چه به زبان انگلیسی و چه فارسی، صرفا با توجه بر تاثیرگذاری بر آن منتشر شده اند، چرا که بندهایی را شامل می شوند که می توانند مضر برای ایران و سوء استفاده از سوی چین تلقی شوند.

اگر چین حقیقتا به چنین سرمایه گذاری طولانی مدتی در ایران متعهد شد، احتمالش زیاد است که کنترل را در بندر استراتژیک چابهار، مسیر ورودی ایران به اقیانوس هند، در دست بگیرد. ایالات متحده برای نشان دادن حسن نیت خود در برابر جاه طلبی های هند، این بندر را از مجازات های تحریمی علیه ایران معاف کرده است. اما از نظر ایران، هند با گرفتن طرف آمریکا در رابطه با تحریم های نفتی و خودداری از سرمایه گذاری های مناسب در بندر، فرصت کار در آن را از دست داده است.

در توافق جدید بین ایران و چین به تغییر محاسبات استراتژیک هر دو کشور اشاره در شرایط کنونی بین المللی اشاره شده است که در آن، هنجارها و اصول بین المللی عمدتا در نتیجه سیاست های یک جانبه و تهاجمی دولت ترامپ در مقابل تهران و پکن زیر پا گذاشته می شوند.

به نظر می رسد که به تدریج یک سه گانه میان چین، ایران و پاکستان در همسایگی آنها در حال شکل گیری است. این اتحاد ممکن است خیلی زود افغانستان را نیز در برگیرد و انتظار می رود به مرور زمان، به عراق و سوریه نیز برسد که بی شک ایالات متحده و هند را خشمگین خواهد کرد.

یک توافق جدید مکمل بین ایران و سوریه نیز در جریان است که از قصد ایران برای حفظ جایگاه استراتژیک خود در آن کشور جنگ زده چه به عنوان دروازه ای به لبنان و جهان عرب و چه به صورت عامل بازدارنده ای در برابر اسرائیل حکایت دارد. این توافق فارغ از همه فشارهای اسرائیل-کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس از جمله حملات اخیر در داخل ایران شکل گرفته است. ایران همانطوری که «اعمال فشار حداکثری» را با «مقاومت حداکثری» پاسخ داد، به طور سنتی به اعمال فشار مقابل در برابر هر گونه فشار منطقه ای و فرامنطقه ای گرایش دارد. ایران خود را یک قدرت محوری در غرب آسیا و خاورمیانه می داند و انتظار می رود حملات اخیر در تاسیسات هسته ای نطنز و مجموعه نظامی پارچین را در زمان و مکان مورد نظر خود تلافی کند.

توافق نهایی چین و ایران می تواند یک «برد-برد» در خدمت منافع ملی هر دو طرف باشد. برای ایران آسیب دیده از تحریم ها و شیوع کرونا، این توافق راهی مهم برای زنده ماندن اقتصاد در شرایط بحرانی و در زمانی که سایت های نظامی و هسته ای احتمالا با مداخله اسرائیل و برخی کشورهای عربی هدف قرار گرفته اند، به شمار می رود. 

به گفته یک دانشمند علوم سیاسی مستقر در تهران که خواست نامش فاش نشود، هدف از این حملات احتمالا با ادراک این موضوع در ارتباط بوده که دولت ترامپ می خواهد در چند ماه آینده و پیش از انتخابات نوامبر با تهران به توافق برسد. دولت میانه روی حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران، در یک سال باقی مانده تا انتخابات ریاست جمهوری وارد یک دوره گذار شده که در آن قابلیت های خود را برای هر گونه ابتکارعمل سیاست خارجی از دست می دهد. برخی تحلیلگران در ایران ادعا می کنند که هنوز فرصت اندکی برای توافق جدید بین تهران و واشنگتن وجود دارد که بعضا واکنشی به توافقنامه بین تهران و پکن محسوب می شود.

با توجه به موضع گیری ایران پس از انقلاب اسلامی، توافق با چین منعکس کننده رویکرد ایران در «نگاه جدید به شرق» تحت فشارهای ایالات متحده است. در همین حال، می تواند مطابق منطق «نگاه جدید به غرب» را از نظر مدیریت شرایط و ایجاد توازن در میانه جنگ سرد جدید نیز عمل کند. البته این دیدگاه دوم مبتنی بر این فرض است که ایالات متحده به تسهیل تحریم ها و تهدیدهای خود تمایل داشته باشد که این مساله هنوز مشخص نیست. در همین حال، اقدامات خرابکارانه اخیر در تاسیسات هسته ای نطنز و مجموعه نظامی پارچین احتمالا طیف اصول گرا در ایران را که هیچ دلیلی برای خوش بینی به تغییر احتمالی سیاست آمریکا نمی بینند، قدرتمندتر خواهد کرد. آنها دفاع چین از ایران در شورای امنیت را نشانه امکان اتکا به آن می دانند و همچنین از اهمیت امکان ایفای نقش ایران به عنوان محوری در طرح کمربند و جاده چین چه در بازار 80 میلیون نفری ایران و چه در بازار بزرگ تر حدودا 4.6 میلیارد نفری اوراسیا آگاه هستند.

منبع: آسیا تایمز / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34