فضای سایبر از چه جایگاهی در توسعه کشور برخوردار است؟

نویسنده: آرش قربانی سپهر، دانشجوی دکتری ژئوپلیتیک دانشگاه خوارزمی و برگزیده بنیاد ملی نخبگان در سال تحصیلی 98-99

دیپلماسی ایرانی: زیستن در میان جمع و تلاش برای برقراری ارتباط با دیگران، سبب پیدایش و ساخت انواع وسایل ارتباطی را موجب شد. لذا دهه1970 میلادی زیست جهانی بشریت با یک انقلاب جدید روبه رو شد. این انقلاب جدید به نام «انقلاب اطلاعات» شهرت یافته است. 

گسترش سریع فن آوری اطلاعات و روابط بین الملل، سبب شد تا ارتباط انسان ها در سراسر جهان مورد توجه قرار گیرد و تأثیراتی شگرفی بر جای گذارد. 

رشد روز افزون فناوری های ارتباطی و تبادل سریع اخبار و اطلاعات طی یک دهه اخیر، تغییرات شگرفی در عرصه ارتباطی ایجاد کرده است. این تغییرات با فراگیر شدن وسایل ارتباطی نوین همانند اینترنت، شتاب فزاینده ای یافته است. بنابراین می توان با توجه به تأثیرات پر اهمیت فضای سایبر بر کشورها، نقش و جایگاه آن را به عنوان عاملی مهم در نظر داشت. زیرا که با مقبولیت جهانی اینترنت و فضای سایبر، مفهوم مکان از یک دیدگاه مشخصی کنار گذاشته شده، ارتباطات بین قاره ای و انتقال اطلاعات با یک اشاره بر صفحه کلید رایانه ها امکان پذیر است. 

همچنین، از نظر قرآن کریم، برای این که هر چیزی به درستی و به شکل مناسب استفاده شود باید نسبت به توانایی ها، امکانات و ظرفیت های آن، اطلاع رسانی دقیق و کاملی انجام شود. از این رو، قرآن کریم در بیان هر حکمی می کوشد تا به آثار و فواید آن اشاره کند تا موجب شود شخص و یا جامعه به انگیزه دستیابی به این آثار و هدف گام بردارد.

با این تدابیر افزایش دسترسی به فضای سایبر به افزایش خودآگاهی جامعه و افزایش سطح مشارکت شهروندان در جامعه منجر خواهد شد، آن هم در دوره ای از زمان که ویروس کرونا زمینه آن شد تا شهروندان از فضای سایبر بیشتر از فضای واقعی استفاده کنند و کارهای روزانه خود را انجام دهند. 

در مجموع فضا یک مقوله بسیار عام است. فضا تمام جهان هستی را در برمی‌گیرد و ما را در تمام طول زندگی احاطه کرده است. هر کاری که انسان انجام می‌دهد، دارای یک جنبه فضایی نیز است، به عبارتی هر عملی که انجام می‌شود، احتیاج به فضا دارد، در واقع فضا عرصه مانور انسان برای حیات و زندگی است. از این رو با نفوذ گسترده رسانه‌های جمعی به ویژه رسانه‌های اجتماعی، شبکه‌های اجتماعی مجازی و ابزارهای پیام‌رسان موبایلی، ابعاد مختلف فضای زندگی انسان را به طور عام و کنشگران سیاسی آن، به طور خاص هر چه بیشتر در محدوده و تحت تأثیر این پدیده های فناورانه نوظهور در عصر اطلاعات و جامعه اطلاعاتی قرار داده است. این گسترش فضای سایبر در دوران کنونی بخش جدایی ناپذیر زندگی انسان‌هاست و در طول شبانه روز از محتوای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و آموزشی آن استفاده می‌کنند. 

در زندگی انسان امروز و در پرتو نقش آفرینی گسترده رسانه‌های اجتماعی مبتنی بر وب، عرصه سیاست‌ورزی رسمی بیش از پیش، از نهان هزار تویِ مکان‌های خصوصی به مکان‌های عمومی نقل مکان کرده و تمام افراد جامعه را درگیر خود، ساخته است. اکنون در نظام دموکراتیک، مشارکت در تعیین سرنوشت سیاسی افراد نه به مثابه یک امتیاز اعطا شده از سوی حکومت‌ها بلکه به عنوان یک حق طبیعی و ذاتی برای شهروندان شناخته می‌شود. بر این بنیاد، نوشتار حاضر درصدد آن است تا به این سوال که، فضای سایبر کشور از چه جایگاهی در توسعه برخوردار است؟ پاسخ دهد. 

اطاعت ‌پذیری جامعه تحت تأثیر شیوه‌های ناپیدا و غیرملموس اقناع و تبلیغ قرار گرفت. به قول علی شریعتی، اگر در استعمار کهنه، دست‌ها روی سرها بود و از زور استفاده می‌شد در استعمار نو، دست ها میان سرها رفت و به مغزها اثر گذاشت. 

چارلز لیندبلام معتقد است در آستانه‌ قرن بیست و‌ یکم استفاده از زور و روش‌های جبری آشکار به تدریج کم رنگ شده، ولی از سوی دیگر، گسترش انواع رسانه‌های همگانی و حضور آنها در عرصه‌های مختلف زندگی، اقناع را به بهترین و مؤثرترین ابزار برای حل مناسبات میان حاکمان و مردم و نیز آحاد مختلف مردم تبدیل کرده است. 

اهمیت رسانه در تصمیم گیری؛ 1) رسانه‌های فنی به واسطه‌ ظرفیت تثبیت قادر به ذخیره‌ اطلاعات یا محتوای نمادین هستند. از همین روست که رسانه‌های فنی را می‌توان به مثابه انواع گوناگونی از سازوکارهای ذخیره‌ی اطلاعات در نظر گرفت که به درجات مختلف می‌توانند اطلاعات یا محتوای نمادی را حفظ کرده، آنها را برای استفاده‌های بعدی آماده و در دسترس نگاه دارند. 

2) دگرگونی در حس مسافت که آن را "فشردگی زمانی و مکانی" توصیف کرده‌اند با تحول وسایل ارتباطی جدید کامل مشهود است. موانع مکانی کاهش یافته و آهنگ زندگی اجتماعی شتاب گرفته‌ سرعت ارتباط عملاً بدون مدت شده، گویی جهان کوچک‌تر شده است و دهکده‌ای بیش نیست. سرعت انتقال اطلاعات توسط رسانه‌های امروزی باعث شده است که بتوان اطلاعات مورد نیاز را در کمترین زمان به دست آورد و از آن برای اخذ تصمیم استفاده کرد. سه عامل سرعت، صحت و تجمیع اطلاعات توسط رسانه‌ها می‌تواند در تصمیم‌گیری توسط تصمیم گیرندگان بسیار مؤثر باشد. 1- لزوم تصمیم‌گیری به طور جامع و عقلایی احاطه‌ کامل و تخصصی مسئله‌ مورد تصمیم است تا بتوان نتیجه‌ آنها را پیش‌بینی کرد. تصمیم‌گیرندگان ممکن است احاطه‌ کامل به مسئله نداشته باشند یا مسئله‌ موردنظر از جهت تئوری کاملاً مورد بررسی قرار نگرفته باشد که تصمیم‌گیری به شیوه‌ی جامع تئوری در آن زمینه می تواند کمک کننده به تصمیم‌گیران باشد. 

رسانه‌ها می‌توانند با برگزاری میزگردهای علمی و تخصصی و دعوت از نخبگان جامعه و صاحبنظران [جهان اندیشان] با گرایش و دیدگاه‌های مختلف موضوع را از جهات متفاوت مورد کاوش و بررسی قرار داده و تصمیم‌گیران [جهان گردانان] را در تصمیم و ارائه‌ راه حل مناسب یاری رسانند. بسیاری از خط مشی‌های عمومی چون مبتنی بر اطلاعات دقیق و به موقع نبودند، در اجرا با مشکل مواجه شده‌اند. جریان آسان و آزاد از طریق رسانه‌ها امکان می‌دهد تصمیم‌گیری از روی احساس و تحریکات نباشد، بلکه با تصمیمی عقلانی صورت گیرد. البته باید توجه داشت که ما نباید فرض کنیم هر آن‌چه از رسانه‌ها منعکس می‌شود نظرات عمومی است، زیرا اغلب رسانه‌ها تصورشان این است که از بطن مردم‌اند و بین نظرات خود و افکار عمومی دچار سردرگمی‌اند و می‌خواهند نظرات خود را به مردم تحمیل کنند و دنیا را از دریچه خود به تماشای عموم بگذارند. در این بین تصمیم گیرندگان نیز ممکن است مغلوب شده و نظرات آنها را افکار عمومی دانسته و براساس آن نظرات تصمیم‌گیری نمایند. لذا، اطلاع رسانی با معیارهای مفید اطلاعات به ویژه رعایت دقت و صحت آن به دور از احساسات و تحریکات دیگران و استفاده از نخبگان و متخصصین در جهت آگاهی افکار عمومی و دخیل کردن آنان در تصمیم گیری در توان رسانه‌هاست. اهمیت و تأثیرگذاری رسانه‌ها باعث شده است که قانون‌گذار در وضع قوانین آن را مدنظر قرار داده و قوانین خاص وضع کند. 

چند نمونه از تأثیرات رسانه بر افکار عمومی، وضع قوانین و تصمیم‌گیری‌ها به اختصار اشاره می‌شود 1) قانون مطبوعاتی ایران قبل از انقلاب اسلامی در قانون اساسی مشروطیت آمده است: روزنامه‌جات می‌توانند تمام مذاکرات مجلس را به طبع برسانند. بدون تحریف و تغییر معنا تا عامه ناس از مباحث مطلع شوند، 2) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران درخصوص رسانه ها: در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران آزادی بیان و نشر افکار با رعایت موازین اسلامی و مصالح کشور باید تأمین شود، اصل 24 قانون اساسی. 3) برای مقابله با بحران‌ها و فجایع طبیعی نیازمند به قوانین برای مطلع‌سازی مسئولان و همچنین شهروندان است که به علت هزینه بر بودن و غیرقابل چشم گیربودن، کمتر تمایل به تصویب آنها وجود دارد. در این مقاطع زمانی است که رسانه‌ها می‌توانند اهمیت و ضرورت این قوانین را برای مردم و مسئولان مشخص سازند و با اعطای اعتبار اجتماعی رسانه به موضوع، آن را در دستور کار شوراها – مجلس یا شهرداری‌ها و سازمان‌های دیگر قرار دهد. 4) قانون اسرار رسمی: طبق اصول کلی حقوق عمومی انگلستان، تحریک افراد به عملیات خرابکارانه و طغیان و عدم اطاعت از قانون، لطمه‌زدن به اخلاق عمومی و خصوصی و اتهامات افترا آمیز مورد تعقیب قرار می‌گیرد و جرم شناخته می‌شود که عموماً این جرایم توسط رسانه‌ها صورت می‌گیرند. در قانون اساسی ایالت ویرجینیا آمده است: قانون‌گذار می‌تواند با وضع مجازات‌های لازم، انتشار یا فروش کتاب‌ها، روزنامه‌ها و... را ممنوع کند. هر شهروندی می‌تواند آزادانه به طور شفاهی یا کتبی عقاید خود را درباره تمام موضوع ها منتشر کند. مسئولیت سوءاستفاده از این حق نیز بر عهده اوست. بدین ترتیب فضای سایبر عرصه ای در اختیار حکومت هاست که با در اختیار داشتن آن به شیوه نوین جامعه را کنترل و توسعه دهند و نباید فقط به نقاط ضعف آن که زمینه خودآگاهی و برخی مسائل پیش آمده را فراهم می کند به طور کامل انکار کرد. 

امروزه اکثر حکومت ها برای اداره سرزمین خود به شیوه بایسته از این فضای سایبر استفاده کرده و به گونه شایسته سرزمین و جامعه خود را اداره می کنند. همان طور که جهان بشریت روز به روز در حال گسترش و تغییر و تحول است، علم انسان هم مدام در حال تغییر و تحول است و به گونه ای پویاست. لذا آخرین تکنولوژی بشریت در عصر حاضر ساخت فناوری های نوین و شکل گیری فضای سایبر است که باید از این فضا برای مدیریت و کنترل جامعه استفاده کرد. لذا پیشنهاد می شود که در سند الگوی ایرانی اسلامی پیشرفت (5 دهه آینده) به اهمیت و جایگاه این عرصه نو در کنترل و مدیریت جامعه توجه مبذول صورت پذیرد و در این عرصه گام های بلندی برداشته شود، زیرا جهان بشریت رو به سمت و سوی تکنولوژی های نوین و استفاده از این ابزار در مدیریت جوامع است. 

باید گفت که استفاده درست و بهینه از این فضا زمینه شکل گیری و افزایش مشارکت شهروندان و احساس رضایت بیشتر آنها از نوع مشارکتشان در جامعه خواهد بود که در این صورت جامعه پیشرفت قابل توجهی خواهد داشت. سخن آخر اینکه باید به گونه ای از این فضای سایبر در کشورمان (ایران) استفاده کرد که زمینه یکپارچگی و همبستگی بیشتر میان ملت فراهم شود، نه اینکه زمینه از هم پاشیدگی میان آنها را ایجاد کند. لذا، یکپارچگی و یکرنگی زمانی در این فضا شکل خواهد گرفت که مدیریت آن به شیوه صحیح پایه گذاری شود تا بتوان این فضا را به سامان ساخت. به عبارتی، هر اندازه که راهکار و برنامه ریزی ها از سوی (سایبر اندیشان) و (سایبر گردانان) در جهت نوع استفاده و در اختیار قرار گرفتن این فضا به شهروندان بهتر و درست تر باشد، ما شاهد آن خواهیم بود که این فضا تبدیل به مکملی خواهد شد که در راستای توسعه کشور گام خواهد برداشت و در طول هم حرکت خواهند کرد نه در عرض هم. بدین ترتیب به مدیران این عرصه تنها پیشنهادی که می توان کرد این است که این فضا را به گونه ای مدیریت کنند که از آن بتوان در راستای توسعه کشور استفاده کرد و دیگری اینکه، گروهی سودجو نتوانند از این فضا در جهت تهدید منافع ملی کشور استفاده کنند. لذا، امروزه فضای سایبر در کشورداری از جایگاهی برخوردار شده است که نمی توان وجود و نقش آن را انکار کرد و به نوعی حکومت ها تنها با استفاده و بکارگیری این فضا در عصر حاضر، می توانند سرزمین خود را مدیریت و کنترل کنند. بدین ترتیب توجه به آن از اهمیت بسیاری در به سامان کردن فضای کشور برخوردار است.