ابتکارعمل صلح هرمز، مسیری امیدبخش به سمت کاهش تنش ها

نویسنده: کیهان برزگر (رئیس مرکز مطالعات استراتژی های خاورمیانه در تهران)

دیپلماسی ایرانی: نگرانی از افزایش تنش ها، بی ثباتی و درگیری های احتمالی که عمدتا امنیت انرژی را نیز شامل می شود، جامعه جهانی را به سمت ایجاد یک نظام امنیتی جمعی در خلیج فارس سوق داده است. در همین راستا، حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران، در ماه سپتامبر پیشنهاد صلح هرمز (طرح امید) را در مجمع عمومی سازمان ملل مطرح کرد و محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، هم متعاقبا درباره دامنه و اهداف این ابتکارعمل توضیح داد. روحانی حتی با رهبران عربستان سعودی و بحرین درباره این طرح گفت و گو کرد و مشارکت آنها را خواستار شد. در حال حاضر هدف اصلی از مطرح کردن چنین ابتکارعملی تاکید بر این مساله است که ایران نیز نگران افزایش تنش ها در منطقه است و در عین حال، می خواهد منافع ژئوپلیتیک منطقه ای و بین المللی خود را پیش ببرد. 

در حقیقت، این ابتکارعمل می تواند یک مسیر امیدبخش به سمت کاهش تنش ها در خلیج فارس باشد. اول اینکه این ابتکارعمل «موضوع محور» است و برخلاف دیگر برنامه های امنیتی سنتی متمرکز بر ائتلاف های دولتی ایجاد کننده تعادل قدرت که می توانند به یک رقابت گسترده تسلیحاتی منجر شوند، این ابتکارعمل بر اساس «ائتلاف موضوعی» با تمرکز بر تعهدات مشترک است. همانطور که ظریف توضیح داد، توافقنامه های موضوعی از جمله احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی، پابرجایی مرزهای بین المللی، حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات، رد استفاده از خشونت، امنیت انرژی، آزادی ناوبری، کنترل تسلیحات، تدابیر ایجاد امنیت، منطقه عاری از تسلیحات کشتار جمعی و غیره می توانند به غلبه بر بی اعتمادی موجود و درگیری ها کمک کند. رسیدگی به این مشکلات می تواند با امضای «پیمان عدم مداخله و عدم تجاوز جامعه هرمز» و از طریق اقداماتی از جمله راه اندازی خطوط ارتباطی اضطراری، سامانه های هشدار اولیه، ارتباطات بین نیروهای نظامی و تبادل داده و اطلاعات برای مبارزه با قاچاق مواد مخدر، تروریسم و قاچاق انسان به عنوان تهدیدهای مشترک برای جامعه جهانی آغاز شود.

دوم، این ابتکار به دنبال یک نظام امنیتی «درونی» مبتنی بر این درک است که مسیر دستیابی به امنیت جمعی از ارتقاء و تقویت نظام های ملی پایدار و مستقل در جنبه های مختلف سیاسی-امنیتی و اقتصادی آغاز می شود. به عبارت دیگر، هر کشوری سهم خود در اصلاحات امنیتی داخلی را بر عهده دارد که می تواند به مناسبات امنیتی جمعی و همکاری های بزرگ تر تبدیل شود. در اینجا، بازیگران بین المللی هم در جهت ثبات دوام آوردنی باید به تقویت نظام های ملی کمک کنند تا هر کشوری بتواند سهم خود را در حفظ امنیت انجام دهد. با این حال، این امر مستلزم ایجاد اجماع سیاسی در سیاست داخلی کشورها درباره منافع احتمالی برقراری امنیت جمعی برای منافع ژئوپلیتیکی است. در همین راستا، ظریف برگزاری جلسات متخصصان، اندیشکده ها، بخش خصوصی، مقامات ارشد، وزرا و روسای دولت ها برای بررسی اهداف مشترک را پیشنهاد کرده است. هدف اصلی از این پیشنهاد ایجاد یک درک مشترک از ریشه های تهدیدها و نحوه مقابله با آنهاست. وزیر امور خارجه ایران در همین راستا پیشتر دستور فعال سازی مجدد کنفرانس های سنتی خلیج فارس را صادر کرده است.

سومین مولفه اصلی طرح صلح هرمز «فراگیر بودن» این ابتکارعمل است. استراتژی سنتی ایران در خلیج فارس و تنگه هرمز این است که نیروهای خارجی را به عقب نشینی از منطقه وادار و تنها به مشارکت کشورهای حاشیه ای مانند عراق، عربستان سعودی، کویت، عمان، امارات و بحرین اتکا کند. با این وجود، ایران به مرور زمان در تطبیق دادن خود با حال و هوای منطقه و به خصوص مساله امنیت بین المللی انرژی، این مساله را پذیرفته که ایالات متحده، اروپا، روسیه، هند، چین، ژاپن، ترکیه و دیگران نیز منافع مختص خود را در حفظ امنیت منطقه دارند و باید مشارکت ثانویه داشته باشند. به استثنای ایالات متحده که هنوز هم با تکیه بر «اعمال فشار حداکثری» و کمک متحدین منطقه یعنی عربستان سعودی و اسرائیل سعی در کنترل ایفای نقش ایران در منطقه دارد، دیگر بازیگران همگی به نوعی در تشکیل نظام امنیت جمعی نقش دارند. از این رو، ظریف و دیگر مقامات ایران از جمله علی لاریجانی، رئیس مجلس این کشور بر این مساله تاکید کرده اند که ایران هیچ «پیش شرط»ی برای ایجاد این ائتلاف جمعی و اجرای این سازوکار که می تواند ابعاد منطقه ای و بین المللی داشته باشد، تعیین نکرده است. در حقیقت، تعیین نقش اساسی برای سازمان ملل متحد در این ابتکارعمل با هدف حفظ منافع جامعه بین المللی در نظر گرفته شده است.

با این حال، فارغ از ملاحظات فوق، بسیاری از تحلیلگران سیاسی بر این باورند که تصور ایجاد چنین نظام امنیتی جمعی منطقه ای خوش بینانه است. موضع گیری دولت ها در ورود به چنین ابتکارات سیاسی-امنیتی عمدتا به درک آنها از دلایل ناامنی، شیوه مقابله با آنها و مهمتر از همه، چگونگی ایجاد توازن بین منافع ژئوپلیتیک بر مبنای توانایی هایشان، منابع موجود و محدودیت های استراتژیک بستگی دارد. (این مطلب ادامه دارد.)

منبع: لوبه لوگ / مترجم: طلا تسلیمی