هوش مصنوعی؛ تهدیدی فناورانه برای صلح و امنیت بین المللی

نویسنده: احسان موحدیان، دکترای روابط بین الملل و مدرس دانشگاه

دیپلماسی ایرانی: در دو سال اخیر اخبار متعددی درباره رویکرد جدید دولت های جهان به منظور استفاده از مزایای هوش مصنوعی شنیده می شود، ولی مشخص نیست آیا ایران نیز در این زمینه برنامه جامع و منسجمی دارد و آیا نظام برای مقابله با چالش های این پدیده فناورانه برای صلح و امنیت بین المللی برنامه ریزی مناسبی دارد یا خیر؟

حوزه هوش مصنوعی در سال های گذشته پیشرفت های باورنکردنی را شاهد بوده و سیستم های مبتنی بر هوش مصنوعی توانایی گسترده ای برای یادگیری امور جدید و توسعه داخلی یافته اند. هوش مصنوعی عرصه ای تاثیرگذار و فراگیر است که دامنه آن تنها به مباحث فنی و مهندسی مربوط نمی شود و حوزه های علوم انسانی و به خصوص صلح و امنیت بین المللی را نیز در بر می گیرد و چنانچه خواهیم دید ضرورت دارد برای مهار تاثیرات منفی آن، توافقنامه ها و کنوانسیون های بین المللی تازه ای منعقد شود.

امروزه الگوریتم های هوش مصنوعی به ماشین ها امکان داده اند که بدون نیاز به دخالت انسان خود توان خودآموزی و یادگیری و تصمیم گیری به دست آورند. به عنوان مثال، الگوریتم هوش مصنوعی دیپ مایند گوگل از جمله پیشرفته ترین الگوریتم های هوش مصنوعی است که بدون نیاز به دخالت انسان به خود یاد داده که چگونه باید بازی های مختلف رایانه ای را اجرا کرده و در آنها پیروز شود. این الگوریتم ها قادر به یادگیری و شناسایی دست خط انسان ها بوده و می توانند محتوای عکس ها و ویدئوها را درک کرده و توصیف کنند. 

اثرات اقتصادی، اجتماعی و نظامی هوش مصنوعی 

در سال های آینده خدمات مبتنی بر هوش مصنوعی کنترل و مدیریت تراکنش های مالی را به منظور به صفر رساندن خطاها و اشتباهات در دست می گیرند، بدون نیاز به دخالت خبرنگاران و گزارشگران خبر تولید می کنند و بسیاری از مشاغل ساده خدماتی را بر عهده می گیرند. نتیجه این تحول یک انقلاب اقتصادی است. پیش بینی ها حاکیست که ظرف یک تا دو دهه آینده بیش از نیمی از مشاغل امروزی نابود شده و روبات های هوشمند و سیستم های مبتنی بر هوش مصنوعی آنها را در کنترل خواهند گرفت.      

پیش بینی های کارشناسی حاکیست که پیشرفت هوش مصنوعی منجر به بزرگترین تحول در زندگی انسان پس از پایان جنگ جهانی دوم خواهد شد و بعد از تولید خودروهای خودران و بسیاری از محصولات مستقل بدون نیاز به دخالت انسان نوبت به خودکارسازی بخش اعظم فرایندهای اجتماعی خواهد بود.

استفاده از هوش مصنوعی به عرصه نظامی گری نیز کشیده شده و ده ها کشور جهان بی سروصدا در حال تولید سیستم ها و جنگ افزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی هستند تا حضور انسان ها در عرصه نبرد را به حداقل رسانده و بتوانند برتری اطلاعاتی را با عامل اصلی پیروزی در هر نبردی مبدل کنند. این کار نیازمند طراحی سیستم های شبکه ای مبتنی بر فناوری های پیشرفته ارتباطی است که دسترسی به اطلاعات و تحلیل دقیق آنها را میسر کند.

علت اصلی پیشرفت هوش مصنوعی در سال های اخیر اقبال شرکت های بزرگ فناوری به این موضوع با هدف ارائه خدمات بهتر و دقیق تر است که باعث جلب توجه دولت ها و سازمان های اطلاعاتی نیز شده است. کسب برتری در حوزه هوش مصنوعی بر مبنای توجه به دو امر زیر حاصل شده است:
 
1-    کسب توانایی پردازش انبوه اطلاعات
حجم داده های که هر سال تولید می شود نسبت به سال های قبل از آن رشد شگفت انگیزی دارد. به بیان دیگر میزان داده تولید شده در سال 2018 برابر با کل میزان داده تولید شده از ابتدای خلقت بشر تا سال 2017 بوده است. با اتصال بسیاری از ابزار و وسایل عادی مورد استفاده بشر به اینترنت در سال های آینده این رقم باز هم بیشتر می شود.

بر اساس برآوردها ظرف ده سال آینده بیش از 150 میلیارد حسگر نصب شده روی تجهیزات گوناگون به اینترنت متصل خواهند بود که 20 برابر تعداد ساکنان کره زمین در آن زمان است. در این شرایط میزان داده تولید شده در جهان هر 12 ساعت دو برابر می شود. تا آن زمان انسان علاوه بر گوشی های هوشمند، مالک خانه های هوشمند، شهرهای هوشمند، ملت هایی هوشمند و سیاره ای هوشمند خواهد بود. دیجیتالی شدن ارتش های جهان، فرایندهای عملیاتی و تجاری و صنعتی هم به تولید حجم بی سابقه ای از داده منجر می شود. باید توجه داشت که بعد از وقوع حادثه 11 سپتامبر، حجم داده های تولید شده توسط پهپادها و دیگر فناوری های کنترل و جاسوسی 1600 درصد افزایش یافته است. ارتش آمریکا هم اکنون از بیش از  میلیون دستگاه رایانه ای مختلف استفاده می کند که این رقم تا سال 2020 دو برابر می شود. هوش مصنوعی برای مدیریت، تحلیل و ارائه جمع بندی های مناسب با استفاده از این حجم از داده ها به کار گرفته می شود.

2-    راه اندازی و مدیریت شبکه اینترنت اشیا
اتصال تقریبا هر چیزی به اینترنت و شبکه های اطلاع رسانی موضوع مهم دیگری است که باید در عصر اینترنت اشیا مورد توجه قرار بگیرد. ارتش های جهان نیز به این موضوع توجه دارند و بسیاری از آنها در حال طراحی و نصب پلاتفورم های مختلف برای جمع آوری اطلاعات از هر طریق ممکن هستند. آنها با نصب حسگرهای گوناگون بر روی هواپیماها، سیستم های جنگی، وسایل نقلیه زرهی و حتی سربازان خود در میدان های نبرد شبکه اینترنت اشیا را شکل داده و برای جمع آوری اطلاعات میدانی تلاش می کنند. بعد از جمله آوری اطلاعات آنها برای بهینه سازی روش های شناسایی و جاسوسی مورد استفاده قرار می گیرند و انجام ماموریت های نظامی به همین شیوه بهبود بخشیده می شود. ارتش آمریکا و برخی کشورهای اروپایی و آسیایی برای افزایش دقت این فرایند در تلاش هستند و از توانایی شرکت های فناوری نیز بهره می گیرند. به عنوان مثال، شرکت لاکهید مارتین در آمریکا با طراحی و تولید سیستم های هوش مصنوعی حتی فرایند تصمیم گیری نظامی را نیز خودکار کرده و به نیروهای مسلح آمریکا امکان داده اند تا با جمع آوری اطلاعات بتوانند تهدیدهای کلیدی را سریع تر و با دقت بیشتر شناسایی کنند. 
نیروهای مسلح جهان به سمت استفاده از تسلیحات شبکه ای هوشمند نیز حرکت می کنند. به عنوان نمونه، ارتش آمریکا یک شبکه ارتباطی مبتنی بر اینترنت اشیا به طول بیش از 77 هزار کیلومتر ایجاد کرده که برای کنترل و هماهنگ سازی فعالیت های موشکی و عملیات زمینی مورد استفاده قرار می گیرد. در این شبکه از اطلاعات شبکه های موشکی بالستیک آمریکا نیز برای شناسایی تهدیدها در سراسر جهان بهره گرفته می شود. داده های شبکه یادشده از طریق صدها حسگر، رادار و ماهواره جمع آوری شده و در نهایت برای سامانه های موشکی و نیروهای زمینی ارسال می شود تا آنها بهترین تصمیم را برای مقابله با تهدیدات اتخاذ کنند.

چالش های هوش مصنوعی برای صلح و امنیت بین المللی

هوش مصنوعی چالش هایی را نیز برای صلح و امنیت بین المللی ایجاد می کند که مهم ترین آن رشد استفاده از این فناوری در حوزه نظامی است که می تواند به تولید سلاح های روباتیک و خودکار مرگبار و غیرقابل کنترل منجر شود. در حال حاضر حداقل 56 کشور جهان در تلاش برای تولید سربازان روباتیک هستند. این سربازان که با انبوهی از داده های جمع آوری شده از طریق روش های توضیح داده شده در بالا تغذیه می شوند به سادگی قابل متوقف کردن نیستند و خود در مورد درست یا غلط بودن تصمیماتشان به جمع بندی می رسند و چنین رفتارهایی می تواند به نابودی جوامع انسانی منجر شود؛ این نکته ای است که برخی فعالان مشهور دنیای فناوری مانند الون ماسک، مدیر عامل شرکت های تسلا و اسپیس ایکس نیز به آن اشاره کرده است. 

در واقع رقابت شدید برای بهره گیری از مزایای هوش مصنوعی باعث شده دولت ها، شرکت های فناوری و ارتش های جهان به اثرات اجتماعی و سیاسی استفاده از این فناوری ها کمتر توجه کنند. این در حالی است که باید توجه داشت سواستفاده از فناوری هوش مصنوعی، تلاش برای هک کردن این سیستم ها نیز یک خطر جدی است و لذا ابداع سازوکارهایی برای ارتقای امنیت سیستم های هوش مصنوعی، محدود کردن دامنه کاربرد آنها توسط دولت ها و رعایت اصول اخلاقی در این زمینه و عقد پیمان های بین المللی به منظور کنترل رقابت های مرگبار در این زمینه ضروری است. از سوی دیگر استفاده بیش از حد از هوش مصنوعی در جوامع می تواند به بیکاری گسترده بخش عمده ای از افرادی که مشاغل خدماتی ساده را در اختیار دارند منجر شود و این امر می تواند زمینه ای برای ناآرامی های اجتماعی را در بسیاری از کشورهای جهان فراهم کند و در نهایت به یک بحران امنیتی بین المللی منجر شود. 

همچنین باید توجه داشت کشورهایی که زیرساخت های اقتصادی و تجاری خود را با اقتصادهای دانش محور مبتنی بر استفاده از هوش مصنوعی سازگار نکنند توان رقابت و تولید سرمایه را در جهان از دست خواهند داد. تربیت نیروهای متخصص و آموزش دیده ای که با فناوری هایی همچون تحلیل حجم انبوه داده، نگارش الگوریتم های هوش مصنوعی، خودکارسازی فرایندهای رباتیک و غیره آشنایی داشته باشند، ضروری است و کشورهایی که از طریق دانشگاه ها و موسسات دانش بنیان خود در این زمینه سریع تر عمل کنند، خواهند توانست گوی سبقت را از سایرین بربایند.

این چالش در حوزه های دفاعی و نظامی نیز وجود دارد و کشورهایی که نتوانند از هوش مصنوعی برای تسریع و افزایش دقت عملیات نظامی و تسلیحات خود استفاده کنند در نبردهای آینده عرصه را به دشمنان خود واگذار خواهند کرد و البته مدیریت چنین سیستم هایی در عرصه های نبرد باید در اختیار فرماندهانی باشد که درک کافی را از این فناوری نوظهور داشته باشند. 

چین و آمریکا دو کشوری هستند که رقابت سرسختانه ای برای کسب برتری در حوزه هوش مصنوعی با یکدیگر دارند. چین رسما اعلام کرده که قصد دارد تا سال 2030 به رهبر هوش مصنوعی جهان مبدل شود و بدین منظور تا آن زمان 30 میلیارد دلار را به اجرای طرح های مختلف هوش مصنوعی اختصاص می دهد. از این رقم 5 میلیارد دلار توسط دولت چین و بقیه توسط شرکت های خصوصی و دیگر سرمایه گذاران در شهرهای مختلف چین تامین می شود. بر اساس آمار شبکه سی ان بی سی آمریکا، در سال 2017 دولت آمریکا حدود 4.4 میلیارد دلار در حوزه هوش مصنوعی سرمایه گذاری کرده، حال آنکه این رقم در مورد چین 4.9 میلیارد دلار بوده است. آمار منتشر شده توسط  بررسی های موسسه هوش مصنوعی آلن در سیاتل آمریکا حاکیست در سال های آینده هم بودجه تحقیقاتی و همین طور تعداد مقالات برتر پژوهشگران چینی در حوزه هوش مصنوعی از بودجه تحقیقاتی و تعداد مقالات برتر پژوهشگران آمریکایی در حوزه هوش مصنوعی پیشی می گیرد.البته باید توجه داشت که چین در زمینه تامین نیروی آموزش دیده انسانی در حوزه هوش مصنوعی ضعف های جدی دارد که با تغییر محتوای کتب درسی از مقطع ابتدایی و بازنگری در دوره های آموزشی دانشگاه ها به سرعت در حال غلبه بر این چالش است. همچنین باید توجه داشت که برخی کشورها در بودجه های سالانه خود ارقام کلانی را به ارتقای فناوری هوش مصنوعی اختصاص داده اند که از 20 میلیارد دلار در مورد کشورهایی همچون استرالیا و دانمارک تا 2 میلیارد دلار در مورد کره جنوبی را در بر می گیرد.

ضروری است دولت جمهوری اسلامی ایران نیز به این موضوعات توجه کافی مبذول داشته و در اولین گام با طراحی یک استراتژی جامع هوش مصنوعی برای استفاده از این فناوری در حوزه های مختلف برنامه ریزی کند. هم اکنون بیش از 25 کشور جهان استراتژی های ملی در حوزه هوش مصنوعی تدوین کرده اند که از جمله آنها می توان به آمریکا، امارات متحده عربی، استرالیا، اتریش، کانادا، چین، دانمارک، استونی، فنلاند، آلمان، هند، ایرلند، ژاپن، مالزی، کنیا، مکزیک، نیوزلند، روسیه، سنگاپور، کره جنوبی، سوئد، تونس و انگلیس اشاره کرد.