سپهر شرق‌گرایی و ملاحظات پیش روی آن برای ایران

احمد وخشیته، دانشجوی دکتری علوم سیاسی در دانشگاه دوستی ملل روسیه

دیپلماسی ایرانی - رئیس‌جمهور ایران در حاشیه نشست شانگهای در دیدار با همتای روس خود تاکید کرد که وضعیت خاورمیانه روابط نزدیک‌تر ایران و روسیه را ایجاب می‌کند؛ موضوعی که نشان می‌دهد دولت حسن روحانی در بن‌بست روابط  خود با ایالات متحده و آسمان تیره‌ی اتحادیه اروپا، امید به سوی شرق و دو قطب قدرتمند آن در شورای امنیت سازمان ملل متحد یعنی روسیه و چین دارد.

این رویکرد در حالی است که سیاست‌خارجی دولت دکتر روحانی طی سال‌های ابتدایی که همزمان با دولت اوباما بود، نگاه مثبتی به ایالات متحده داشت و پیش بردن مذاکرات هسته‌ای خود را به گفتگو با آمریکا پیوند زده بود. اما با روی کارآمدن ترامپ تمرکز سیاست خارجی دولت بر اتحادیه اروپا معطوف شد و در نهایت سخن از اینسکس به میان آمد. در آن دوران اما آیت الله خامنه ای نگاه به اروپا را بی فایده خواندند و آثاری آن را معطلی و منت کشیدن دانستند و بر سیاست شرق گرایی تاکید کردند.

نهایتا روز جمعه روحانی نیز بر نگاه شرق گرایانه دولت خویش در اجلاس شانگهای تاکید دارد؛ اگرچه وی دو سال پیش از حضور در این نشست خودداری کرده بود؛ اجلاسی که طی آن سال نیز روسای جمهور روسیه و چین حضور داشتند، اما رئیس جمهور ایران به دلیل دلخوری عدم پذیرش تهران به عنوان عضو دائمی شانگهای در آن شرکت نکرد و وزیر خارجه خود را فرستاد. اکنون دولت ایران نیز نگاه به غرب را به بن‌بست و بی‌فایده می‌داند و بر این باور است که مسکو، پکن و تهران در یک موضوع اشتراک دارند و آن تقابل آمریکا و وضع تحریم ها بر آنهاست؛ از این رو بر روابط نزدیک‌تر خود با مسکو و پکن تکیه داده است.

بدون شک نقش فعال در سازمان‌های منطقه‌ای و نگاه به شرق می تواند از کاهش فشارها و افزایش بازیگری ایران در نظام بین الملل کمک کند. بدون شک روسیه و چین دو کشور قدرتمند فرامنطقه ای هستند که یکی بال سیاسی-نظامی گسترده تری دارد و دیگری بال اقتصادی. موضوعی که سبب شده حتی دیگر بازیگران منطقه خاورمیانه نظیر عربستان سعودی، امارات متحده عربی و بحرین که از شرکای ایالات متحده به شمار می آیند نیز نگاهی به شرق گرایی داشته باشند و مناسبات خود را با مسکو افزایش دهند و قراردادهای گسترده نظامی و اقتصادی امضا کنند.

در سایه نگاه به شرق کنونی دولت حسن روحانی اما به نظر ملاحظاتی نیز قابل تامل باشد:

１-    مسکو نگاهی ایجابی به غرب دارد: با الحاق کریمه پس از سال ۲۰۱۴، روسیه با تحریم‌های غرب علیه خود روبرو شد و رویکرد نگاه به شرق را در سیاست خارجی خود پررنگ کرد. اما باید توجه داشت که چرخش کرملین به شرق ایجابی بود و در پی آن به دنبال ایجاد تعادل با اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا بوده است. این رویکرد در موضع گیری‌های مقامات روسیه نیز به وضوح دیده می‌شود. به عنوان مثال عموما اگر کرملین از یک سو از ایالات متحده انتقاد می‌کند، از سوی دیگر بر ضرورت گفتگوها و افزایش همکاری‌ها تاکید دارد. این رویکرد سبب شده است که قدرت بازیگری بالایی در سیاست‌های فرامنطقه ای خود در شرق و خاورمیانه نیز داشته باشد. از همین رو  برخی کارشناسان بر این باور هستند که اگر نگاه منطقه‌گرایی از روی ناگزیری و به صورت سلبی با دیگر قطب‌های نظام بین‌الملل تعریف شود، قدرت مانور یک بازیگر تک قطبی که با ادبار دیگر قطب ها روبرو شده است، پایین خواهد آمد؛ چرا که قدرت‌های فرامنطقه‌ای در کنار رقابت‌های خود، همواره بر اساس توازن قوا و توازن تهدید به دنبال همکاری و همگرایی با یکدیگر رفتار می‌کنند.

２-    جایگاه موازنه قدرت در رابطه مسکو با قدرت های خاورمیانه: سطح تحریم‌ها و اجماع علیه ایران بیش از روسیه است و این در حالی است که تراز تجاری مسکو با دیگر کشورهای اروپایی و حتی ایالات متحده بسیار قابل ملاحظه تر نسبت به مسکو-تهران است. ایران و روسیه اگرچه به یک همکاری تاکتیکی در پروژه سوریه دست یافته اند که ظرفیت تبدیل به همکاری استراتژیک در سپهر روابط دو کشور را دارد، اما باید به این موضوع نیز توجه داشت که روسیه در فرآیند صلح سوریه به منظور رسیدن به نتیجه مطلوب، تلاش کرده است تا توازن قدرت را میان تمامی بازیگران منطقه اجرایی سازد. گسترش روابط روسیه و سعودی به خوبی موید این موضوع است. به عنوان مثال وزیر انرژی روسیه هفته گذشته در دیدار با همتای سعودی خود از پیشنهاد کشورش برای فروش سوپر جت سوخو و جنگنده MC-21 پرده برداشت؛ و یا مسکو که دو سال پیش در جریان سفر پادشاه عربستان روسیه قرار داد اس ۴۰۰ را امضا کرده بود، اکنون این سامانه را به ترکیه و هند نیز فروخته است. برآیند این رفتارها بیانگر نگاه کرملین به تمامی بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای است.

３-    مسکو رویکرد همکاری دارد و نه میانجی گری: به نظر می‌رسد که کرملین به دنبال میانجی گری در موضوع ایران و آمریکا نیست، سیاستی که در خصوص اختلافات میان چین و آمریکا نیز اتخاذ کرده است؛ از همین رو بود که دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین تاکید کرد جنگ تجاری آمریکا و چین جنگ تجاری ما نیست. این موضوع نشان می‌دهد که روسیه همکاری با شرکای خویش را بر أساس منافع ملی کشورش دنبال میکند. رویکردی که از این سو می تواند برای ایران یک فرصت باشد. بدون شک روسیه توجه بسزایی به بازار ایران و کریدور شمال-جنوب دارد و از این رو ترجیح می دهد با یک ایران به دور از تحریم روبرو باشد تا دوستی با تهران اختلالی در روابط با دیگر بازیگران برای آنها نداشته باشد. از همین رو تهران می تواند با اتخاذ رویکردی سازنده،‌ حمایت روسیه و چین را در شورای امنیت سازمان ملل به دنبال خود داشته باشد.

４-    جایگاه برجام در نگاه کرملین: روسیه حفظ برجام را بسیار مهم می‌خواند و آن را ضرورتی برای ثبات منطقه می‌داند. از همین رو است که از یک سو همواره خروج آمریکا از برجام را محکوم می‌کند، اما از سوی دیگر بر ضرورت پایبندی همه طرف‌ها به اجرای تمامی تعهدات تاکید دارد؛ تاکیدی که بر روی ایران نیز معطوف است. چرا که ضرورت حفظ برجام و پایبندی به تعهدات تهران حتی در دکترین سیاست خارجی روسیه در بند مربوط به ایران نیز اشاره شده است. همین ملاحظه سبب شد تا پوتین در نشست شانگهای و سیکا نیز بر اهمیت این موضوع تاکید داشته باشد که بر هم خوردن برجام از یک سو باعث بی‌ثباتی أوضاع در خاورمیانه می‌شود و از سوی دیگر آسیب رسیدن به رژیم عدم گسترش هسته‌ای. از این رو برخی کارشناسان بر این باور هستند که کاهش ایران نسبت به تعدات خود در قبال برجام، حتی زیر سایه شرق گرایی نیز شاید نتواند در میان مدت با حمایت پکن و مسکو روبرو شود.