روسیه توان میانجی‌گری در پرونده ایران و امریکا را ندارد

گفت و گو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی

دیپلماسی ایرانی- اگرچه به دنبال افزایش تنش در مناسبات ایالات متحده آمریکا و جمهوری اسلامی ایران شاهد برخی تحرکات دیپلماتیک برای میانجیگری از جانب کشورهایی مانند عراق، کویت، عمان، سوئیس و ژاپن بوده ایم، اما برخی سکوت روسیه و عدم تحرک دیپلماتیک مسکو در این رابطه را نگاه فرصت طلبانه کرملین در قبال تنش تهران - واشنگتن قلمداد می‌کنند. دیپلماسی ایرانی  در خصوص بررسی نقش و جایگاه روسیه در تنش ایران و ایالات متحده، گفت وگویی را با نعمت الله ایزدی، آخرین سفیر جمهوری اسلامی ایران در اتحاد جماهیر شوروی و اولین سفیر در روسیه انجام داده است که در ادامه می خوانید:

علیرغم اینکه بسیاری از کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای مانند عراق، کویت، عمان، سوئیس و ژاپن تلاش‌هایی را برای میانجیگری در تنش ایران و ایالات متحده آمریکا داشته‌اند، برخی معتقدند که در میانه این تحرکات سکوت دیپلماتیک کرملین می تواند حکایت از نگاه فرصت طلبانه مسکو به تنش تهران - واشنگتن باشد؛ ارزیابی شما در این خصوص چیست؟

یقیناً روسیه مانند هر کشور دیگری بنابه منافع و مصالح امنیتی خود در قبال تحولات جهانی، به خصوص مسئله حساسی مانند تنش ایران و ایالات متحده آمریکا برخورد خواهد کرد. ضمن اینکه باید اقتضائات و شرایط روسیه را هم نسبت به ژاپن، سوئیس، کویت، عراق، عمان و دیگر کشورها هم مد نظر قرار دهیم. به هر حال مسکو در قیاس با این کشورها از قدرت بیشتری برخوردار است و در کنار آمریکا یکی از دو ابر قدرت نظامی جهان به شمار می‌رود. لذا هرگونه تحرک و فعالیت روسیه با حساسیت ها و گاه واکنش های جدی از جانب ایالات متحده آمریکا رو به رو خواهد شد که می‌تواند تنش را شدت بخشد، به خصوص که روسیه تنها در پرونده ایران با آمریکا اختلاف نظر ندارد و در بسیاری از مسائل تضاد منافع جدی میان مسکو و واشنگتن وجود دارد. لذا اگر بنا باشد که روسیه در هر پرونده خود را به شکل جدی درگیر منافعش با آمریکا کند، خود را در شرایطی می بیند که ظرفیت و پتانسیل آن برای روسیه تعریف نشده است. دلیل دیگر این است که خود آمریکایی ها نسبت به حضور روسیه در تنش با ایران چندان رغبتی و تمایل نشان نداده اند، به گونه‌ای که حتی تحرکات دیپلماتیک در قالب پروژه میانجیگری در تنش ایران و ایالات متحده آمریکا بدون در نظر گرفتن وزن روسیه انجام گرفته است. یعنی در این میان ظرفیت روسیه به بازی گرفته نشده است. لذا تا زمانی که جامعه بین الملل از مسکو درخواست حضور در تنش ایران و ایالات متحده را نداشته باشد، از جانب مسکو اقدامی صورت نخواهد گرفت. پس در مجموعه شرایط پیش آمده روسیه به دنبال یک انزوای سیاسی در تنش ایران و ایالات متحده آمریکاست. البته در اصل بحث پرونده هسته‌ای و برجام روسیه به عنوان یکی از طرف‌های حاضر در توافق هسته ای جایگاه خاص و ویژه خود را دارد.

17 اردیبهشت ۱۳۹۸، یک روز قبل از اقدام دولت برای توقف فروش آب سنگین و اورانیوم غنی شده شاهد سفر محمد جواد ظریف به روسیه بودیم و بعد از آن مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا نیز دیداری با ولادیمیر پوتین در سوچی داشت. آیا در این میان روسیه به دنبال موازنه قوا در تنش ایالات متحده آمریکا و جمهوری اسلامی ایران است؟

اساساً روسیه این گونه مسائل را در راستای مبانی سیاست خارجی خود می‌بیند. لذا اگر مسکو بخواهد در این خصوص قدم هایی را بردارد، باید در مباحث و نگاه کلان دیپلماتیک کرملین تعریف شود. در ضمن زمانی که بعد از ۱۸ اردیبهشت سال جاری تهران برخورد متفاوتی در قبال بدعهدی های تروئیکای اروپایی در حمایت از برجام داشت، روسیه عملاً جایگاهی در شرایط پیش آمده نخواهد داشت، چون از یک طرف روسیه با اقتضائات خودش نمی تواند در جبهه اروپا قرار بگیرد و از طرف دیگر توان این را هم ندارد که به صورت جداگانه روی مباحث بانکی و فروش نفت کمکی به ایران داشته باشد. روسیه حتی خریدار نفت ایران هم نیست. بلکه برعکس این کشور یکی از رقبای جدی تهران در فروش و عرضه نفت است و با افزایش فشارها بر صنعت نفت ایران یک فرصت جدی برای روسیه در زمینه افزایش فروش نفت در بازارهای جهانی شکل می گیرد. پس با در نظر گرفتن مجموعه این عوامل روسیه بعد از ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ از فرایند موازنه قوا دور شد.

یعنی روسیه توان میانجی‌گری میان اروپا و ایران پیش از پایان ضرب الاجل دو ماهه تهران را ندارد؟

خیر چون اکنون طرفین آن اعتماد لازم را به همدیگر ندارند. از آن طرف روسیه با توجه به منافعی که در نظر دارد نمی تواند آن شرایط مدنظر را برای ایجاد میانجیگری در میان اروپا و ایران داشته باشد. البته در طی ۴۰ سال گذشته بعد از پیروزی انقلاب اسلامی که کشور کمابیش با این گونه مشکلات و چالش ها دست به گریبان بوده است، هیچ وقت از جانب شوروی سابق و روسیه شاهد کمک های جدی نبوده ایم؛ اگرچه روسیه در بحران کشمیر در منطقه شبه قاره ظرفیت های میانجیگری دیپلماتیک جدی داشت، اما مسکو این ظرفیت را برای پایان دادن به تجاوز عراق به ایران مثلا در دوران دفاع مقدس به کار نبرد. 
از آن طرف نگاه بازیگران متعدد به روسیه در جایگاه یک میانجی بی طرف نخواهد بود. اما کشورهایی مانند عراق، ژاپن، سوئیس، کویت و عمان در قیاس با روسیه منافع کمتری را در رقابت با قدرت‌های جهانی دارند. یعنی اگر منفعتی برای این کشورها در میانجیگری تهران – واشنگتن وجود دارد در حد منافع امنیتی و اقتصادی کوچکی است که  تهدیدی جدی علیه آمریکا محسوب نمی‌شود، اما اگر پای روسیه به میان بیاید مسئله رقابت ابرقدرت ها مطرح خواهد شد و این مسئله دست روسیه را خواهد بست.

اگر مطابق با گفته تهران بعد از ضرب الاجل ۶۰ روزه، ایران به سمت افزایش سطح غنی سازی پیش رود رفتار مسکو چگونه خواهد بود؟ 

باید رفتار روسیه را در قبال برجام در دو حالت دید. اگر شرایط برجام به سمت شرایط ایجابی پیش رود امکان دارد که مسکو بتواند در این وضعیت کمک هایی به تهران و برجام داشته باشد، اما اگر شرایط به سمت جنبه‌های سلبی پیش رود و تصمیم ایران در خصوص افزایش سطح غنی سازی تحقق پیدا کند، سبب خواهد شد که روسیه هم دست به عصاتر حرکت کند. 
از طرف دیگر به نظر من شرایط به گونه‌ای نیست که روسیه بخواهد به شکل جدی و پررنگی مناسبات و تعاملات هسته ای خود را با ایران پیش ببرد، چون در این صورت باید یک انزوای جدیدی را در مناسبات خود با ایالات متحده آمریکا و اروپا بپذیرد که یقینا شرایط روسیه اکنون به گونه‌ای نیست که بخواهد این ریسک را بپذیرد. ضمن اینکه امکان دارد آن منافع مدنظر مسکو در همکاری با تهران شکل نگیرد. لذا این امکان وجود ندارد که ما به کمک روسیه بتوانیم معادلات برجامی و تبعات آن را بعد از دو ماه پیش ببریم.

اما در این خصوص در این صورت همکاری های هسته ای تهران و مسکو چه اقتضائاتی پیدا خواهد کرد؟

به نظر من همیشه و از ابتدایی که روسیه بحث ساخت و تکمیل نیروگاه اتمی بوشهر را شروع کرد همیشه این نوع همکاری ها منوط به نوع رفتارهای هسته‌ای و میزان حساسیت جامعه جهانی نسبت به پرونده ایران بوده است. یعنی روسیه همکاری‌های هسته‌ای خود مانند تکمیل نیروگاه اتمی بوشهر را صرفاً یک پروژه عمرانی بین المللی و اقتصادی صرف تلقی نمی کند. چون این همکاری های مشترک تبعات جدی سیاسی، دیپلماتیک و امنیتی دارد. پس روسیه به دلایل مختلف ترجیح می دهد زمانی همکاری های هسته ایش با ایران تداوم پیدا کند که تنش ایران و ایالات متحده آمریکا و نیز پرونده ایران از حساسیت های کنونی خارج شود. یعنی زمانی که برجام به شرایط کنونی رسیده است، روسیه نیز با احتیاط بیشتری همکاری‌های خود را با ایران تداوم می دهد. از این رو نمی‌توان از روسیه انتظار اقدام جسورانه و متهورانه را داشته باشیم.