نظم نوین در آسیا؛ سوغات هند

نویسنده: ماندانا تیشه یار، عضو هیات علمی موسسه آموزش عالی اکو، دانشگاه علامه طباطبائی

دیپلماسی ایرانی: می گویند برای بزرگ بودن باید اسباب بزرگی را فراهم آورد. هندوستان، هفتمین کشور پهناور جهان، با جمعیتی بیش از یک میلیارد و سیصد میلیون نفر و سامانه سیاسی ای که بزرگترین مردم سالاری جهان نامیده می شود، از هنگام استقلال تاکنون همواره بازیگری پویا در عرصه سامانه بین الملل بوده است؛ چه آن هنگام که رهبری جنبش عدم تعهد را در همه سال های جنگ سرد به دست داشت و چه پس از آنکه ابتکار گفتگوهای شمال ـ جنوب و جنوب ـ جنوب را در سال های پساجنگ سرد به همراه دیگر کشورهای رو به توسعه شکل داد. در بسیاری از بحران ها در گوشه و کنار جهان، هندی ها همواره در قالب نیروهای پاسدار صلح حضور داشته اند. ویژگی های بی همتای فرهنگی و تمدنی جامعه هند همچنین این فرصت را برای کارگزاران این کشور فراهم آورده تا در سازمان های علمی، آموزشی و فرهنگی بین المللی همواره پیشگام باشند.

شاید چشم اسفندیار این کشور، فقر گسترده در سراسر این سرزمین در حوزه های اقتصادی، آموزشی و بهداشتی بود که در سه دهه گذشته، با تغییر الگوی برنامه اقتصادی اش، توانسته انقلابی بزرگ در این عرصه ها پدید آورد و اگرچه هنوز راهی دراز در پیش دارد، اما امروزه دست کم می توان گفت که آینده برنامه های توسعه پایدار و افزایش شمار طبقه متوسط در هندوستان، روشن تر از همیشه است.

یکی از رویدادهای مهم در عرصه تصمیم سازی سیاسی در هندوستان در این سال ها، پاگیری اندیشکده هایی است که نقش بازوی مشورتی بخش های گوناگون دولت را بازی می کنند. شمار این اندیشکده ها به تازگی افزایش چشمگیری یافته و بر نقش آن ها در روند سیاست سازی در هند افزوده شده است.

در زمستان ۱۳۹۶ بنیاد پژوهشی آبزرور (ORF) Observer Research Foundation که نهادی نوبنیاد به شمار می رود، سومین همایش بین المللی سالانه خود را در دهلی برگزار کرد. در این همایش، صد ها پژوهشگر، دانشگاهی، دیپلمات، سیاستمدار، ارتشی و حتی فعالین سازمان های مردم نهاد و جامعه مدنی از گوشه و کنار جهان گرد هم آمده بودند. عنوان کلی همایش «مدیریت تغییرات ناخوشایند؛ ایده ها، نهاد ها و اصلاحات» بود که موضوعات سیاسی، اقتصادی و امنیتی را در سطح جهانی در بر می گرفت.

گردهم آوردن این جماعت بزرگ و نه چندان همگون، که در میانشان می شد چهره های سر شناس بسیاری از نخست وزیران و روسای جمهور تا وزرای خارجه و دفاع و روزنامه نگاران و استادان نامدار را یافت، می توانست دو هدف داشته باشد. نخست اینکه این اندیشکده توانمندی خود در گردهم آوردن جمع بزرگی از اندیشه ورزان و سیاستگذاران جهان را به رخ بکشد و دهلی نو رفته رفته به جمع پایتخت هایی که کانون گردهمایی های بزرگ هستند بپیوندد و دیگر آنکه، پیام هایی مهم از دل این گردهمایی به جهان داده شود. از آنجا که در دل نشست ها و گفتگوهای فراوان سه روزه نکات تازه و مهمی بازگو شد، در زیر گزارشی کوتاه از مهم ترین بحث های انجام شده در این همایش را می آورم.

تروریست خوب و بد ندارد!

نخستین نشست این گردهمایی، گفتگو درباره «دولت ترور: راهکارهای ابتکاری برای تهدیدهای نوین» با حضور حسین حقانی، تحلیلگر پاکستانی موسسه هودسون و ویاچسلاو میکونوف، نماینده دومای روسیه و شماری دیگر برگزار شد.

حسین حقانی در آغاز سخنانش به این نکته اشاره کرد که در جهان امروز در حالی که قدرت های بزرگ و متحدینشان، که اغلب عضو ائتلاف علیه تروریسم هستند، به خاطر منافع اقتصادی و سیاسی شان پشتیبانان اصلی گروه های دهشت آفرین به شمار می روند، اما همواره کشورهایی که ساز مخالف در همکاری با غرب می زنند، به همکاری با تروریست ها متهم می شوند.

نماینده روسیه نیز گفت که در سال های اخیر غرب با سرنگون سازی دولت های کارآمد در کشورهایی مانند عراق و لیبی، فضای مناسبی برای فعالیت تروریست ها فراهم آورده و البته این روسیه و ایران بودند که دولت مقتدر مرکزی را در سوریه همچنان بر سر پا نگه داشته اند. او در واقع دولت های آمریکا و فرانسه را پشتیبان اصلی تروریست های خوب در دهه ۱۹۸۰ دانست و این را ایده نادرستی خواند.

در این میان، یکی از شرکت کنندگان از سخنرانان پرسید: آیا حضور آمریکا در سوریه می تواند سازنده باشد و به صلح منجر شود؟ پاسخ این بود: به افغانستان نگاه کنید!

دردسرهای یک جهان جهانی شده!

در دو نشست بعدی، نخست خانم سوشما سواراج، وزیر امور خارجه هند با اشاره به تحولات گسترده اقتصادی در اغلب کشورهای رو به توسعه آسیایی، و اشاره به اهمیت راه اندازی بندر چابهار به عنوان کانون اصلی راهگذر شمال ـ جنوب برای پیوند آسیا و اروپا، بر لزوم منطقه گرایی در قالب تشکیل گروه های کوچک اما فعال، تاکید کرد. به دنبال آن، سفیر ام. جی. اکبر و زالمای خلیل زاد، نماینده پیشین آمریکا در سازمان ملل به تحلیل اوضاع و احوال جهان امروز پرداختند. از دید ایشان، چند مانع اصلی در برابر جهانی شدن همچنان قد علم کرده اند: هنوز حاکمیت دولت ها مهم است، سازمان ملل کارآیی پیشین خود را دیگر ندارد، تنش ها میان دولت های جهان بالا گرفته، ماهیت جنگ ها تغییر کرده و تروریست ها مفهوم دولت ـ ملت را قبول ندارند و از این رو، ثبات جهان بهم ریخته است.

سفیر اکبر در سخنانش گفت دولت ـ ملت های عصر وستفالی را پادشاهان پدید آوردند، پس از آن، انقلابیون در فرانسه و دیگر کشور ها ناسیونالیسم را شکل دادند و امروزه دولت ها با رای مردم به قدرت می رسند. بنابراین در چیستی دولت ـ ملت، تغییر ماهوی رخ داده است. در برابر، خلیل زاد به این نکته اشاره کرد که دین همچنان می تواند عنصری فراملی باشد که در برابر ملی گرایی بایستد. او به تجربه ایران و دیگر کشورهای اسلامی اشاره کرد. او همچنین بر این باور بود که برای برقراری توازن قوا (Balance of Power) در غرب آسیا، نیاز است که به قدرت های منطقه ای اجازه ایفای نقش بیشتری داده شود و این امر را قدرت توازن سازی (Power of Balance) خواند. سفیر اکبر هم نمونه این سیاست را در رویکرد هندوستان در توازن سازی میان روابطش با ایران و اسراییل در سطح منطقه ای و روابطش با روسیه و آمریکا در سطح جهانی دانست.

جهانی کمی زنانه تر!

این نخستین بار بود که در یک همایش بین المللی شرکت می کردم که یک نشست ویژه نقش زنان در عرصه روابط بین الملل داشت. جالب بود که گفته شد مطابق آمار ها، افزایش فعالیت زنان در کشورهای گروه بیست در یک دهه اخیر، به طور متوسط یک درصد رشد اقتصادی این کشور ها را افزایش داده است. همچنین از جنبشی جهانی با نام «او تصمیم می گیرد» (She decides movement) خبر داده شد که در آن زنان و مردان کشورهای گوناگون جهان کمک می کنند تا زنان بتوانند حضور فعال تری در زمینه های اجتماعی و اقتصادی داشته باشند.

از دیگر نکات جالب این نشست، شنیدن خاطرات وندی شرمن، نماینده آمریکا در گفتگوهای هسته ای با ایران، درباره گفتگو هایش با گروه مردان ایرانی در مذاکرات هسته ای بود. او گفت: «در این گفتگو ها، من به عنوان یک زن یهودی نبودم، سر میز ، من نماینده آمریکا با قدرت زیاد بودم!» با این همه، همه سخنرانان گفتند که زنان در همه جای جهان همچنان با مشکلاتی مانند شکاف درآمدی، خشونت و نبود اعتماد به نفس روبرو هستند.

منطقه ای نوین به نام: هند و پاسیفیک

و اما مهم ترین نشست این همایش سه روزه را می توان نشست مربوط به آینده امنیت در آسیا دانست. نادیا شدلو، دستیار معاون رییس جمهور در شورای امنیت ملی آمریکا، استراتژی نوین این کشور در آسیا را از روی کاغذ خواند و گفت توازن قوای جهانی در حال تغییر است و هندوستان به متحد اصلی ما در آسیا بدل شده است. «رییس جمهور ترامپ گفته است هر کس به ما بپیوندد، دوست نزدیک اقتصادی ما نیز خواهد بود. نمونه آن، هند است. این دوستی، پایه سیاست خارجی آمریکا در منطقه هندو ـ پاسیفیک است.» به گفته مهندس میرمحمود موسوی که از جمله شرکت کنندگان ایرانی در این گردهمایی بودند، این نخستین بار بود که این اصطلاح جغرافیایی تازه در بحث های سیاسی و استراتژیک به گوش می خورد. پیش از این معمولا از عبارت آسیا ـ پاسیفیک استفاده می شد. نادیا شدلو همچنین با اشاره به مانورهای نظامی مشترک آمریکا و هند، گفت که هند شریک دفاعی بزرگ آمریکا به شمار می رود و آمریکا مایل است مدل امنیتی همکاری با اسراییل را با هند هم اجرا کند.

پس از آن، کریستوفر پین، وزیر صنایع دفاعی استرالیا اعلام کرد که روابط هندوستان و آمریکا برای استرالیا بسیار مهم است. او خواهان آن شد که هندوستان در منطقه هندو ـ پاسیفیک فعال تر عمل کند تا توازن قوا حفظ شود.

رام ماداو، نماینده هندوستان در این نشست که از اعضای ارشد حزب حاکم (بی جی پی) است نیز اعلام کرد که هند باید از یک قدرت متکی به زمین، به سوی تبدیل شدن به یک قدرت دریایی پیش برود. او همچنین خواستار آن شد که هند سیاست انزوا و عدم تعهد را کنار گذاشته، رو به زیاده خواهی و افزایش قدرت و نفوذ خود بیاورد. این یک تغییر بزرگ است و در سناریوی پیدایش ابرقدرت نوین، رهیافت آسیا ـ محوری (Asia Centric Approach) سخن نخست را خواهد گفت و هند به دنبال آن خواهد بود تا سیاستی شبیه برنامه مارشال در اروپای پس از جنگ دوم جهانی را برای کشورهای کوچک آسیایی اجرا کند.

و شگفت تر از همه اینکه دریادار برنارد مک کالوگ، معاون شرکت آمریکایی لاکهید اعلام کرد که این شرکت آماده است تا تسلیحات و ماشین آلات خود را در هند بسازد تا این کشور بتواند محصولات مازاد را به دیگر کشور ها صادر کند.

در مجموع، به نظر می رسید که تلاش بسیاری از سوی غرب و متحدینش برای رودررو قرار دادن هند و چین در حال شکل گیری است و این در حالیست که زمامداران هندی امروزه به دنبال ارتقای جایگاه منطقه ای و جهانی این کشور و ورود به بازی های بین المللی هستند. در حالی که این دو کشور آسیایی در سه دهه گذشته رشد اقتصادی خوبی را تجربه کرده و با شتاب رو به جلو در حرکت هستند، راه اندازی یک مسابقه تسلیحاتی و رقابتی در قاره آسیا، بی تردید نمی تواند به سود هیچکدام از این کشور ها باشد.

و همچنان گفتگوهای هسته ای...

سرانجام سر و کله نماینده ای از چین هم پیدا شد. شن دینگلی، استاد دانشگاه فودان، در پاسخ به انتقادهای تند از سیاست همکاری چین با کره شمالی گفت: «ما الان هیچ همکاری بازرگانی با کره شمالی نداریم، غذاهای دریایی برایشان نمی فرستیم، آنجا رستوران نداریم، دیگر چه چیزی انتظار دارید؟!» او همچنین به سخنان نمایندگان آمریکا انتقاد کرد و گفت: «آمریکایی ها به گونه ای سخن می گویند که گویی دهه ۱۹۵۰ است. آن ها باید باور کنند که ما در دهه دوم سده بیست و یکم هستیم.»

وندی شرمن نیز که در این نشست هم حضور داشت درباره برجام گفت: «نمی دانم چرا ترامپ می خواهد به زور ایران را به عقب برگرداند تا برنامه هسته ای اش را از سر بگیرد. همه ما در ۱۰۰ روز آینده تلاش می کنیم که این اتفاق نیافتد.» او همچنین گفت که غرب سخت ترین و تاثیرگذار ترین تحریم ها را علیه ایران اجرا کرد و حملات سایبری به این کشور انجام داد. وی از سیاست هند برای نخریدن نفت از ایران و افزایش فشار ها بر این کشور به هنگام گفتگوهای هسته ای نیز قدردانی کرد!

پیوند سرزمین ها، مساله این است!

سایه ابتکار کمربند و راه در پروژه جاده ابریشم چین بر سر همه بحث های این نشست افکنده شده بود. سخنرانان بر این باور بودند که در حالی که در دوران باستان منطقه مدیترانه و در سده بیستم منطقه اقیانوس اطلس کانون بازرگانی بودند، امروزه این کانون به منطقه اقیانوس آرام منتقل شده است. در واقع، در حالی که در سده بیستم سهم آسیا از بازرگانی جهان کمتر از بیست درصد بود، امروزه این سهم به بیش از پنجاه درصد رسیده است. دکتر محمدکاظم سجادپور نیز که تنها سخنران ایرانی این همایش بودند، با اشاره به شکل گیری روایت ها و گفتمان های رقیب در زمینه چگونگی برپایی پیوند میان سرزمین های آسیایی، از بندر چابهار به عنوان پل ارتباطی شرق و غرب آسیا و نیز عاملی مهم در تغییر بازی های ژئوپلیتیکی موجود یاد کردند. ایشان با اشاره به همکاری ایران و هند و افغانستان در چابهار به عنوان نمونه ای از سیاست های تلاش برای افزایش پیوستگی ها، این همکاری ها را در دشمنی با هیچ کشوری ندانستند.

در این نشست همچنین زلمای خلیل زاد گفت که نظم کنونی جهان توسط قدرت های نوپا مانند چین، دچار چالش شده است. از دید او، پروژه کمربند و جاده، خبر از پایان جنگ سرد می دهد چرا که پیش از این، اجرای چنین پروژه های کلانی در جهان ممکن نبود. در این میان اما آیا خطر وابستگی به یک چین نیرومند وجود ندارد؟

و اما افغانستان!

در نشست تخصصی درباره افغانستان، حامد کرزای، رییس جمهور پیشین این کشور نیز حضور داشت. کرزای بر این نکته تاکید کرد که باید کاری (سیاسی و نه نظامی) در برابر پاکستان و سیاست های پشتیبانی اش از گروه های تروریستی انجام داد. اما در حالی که چین پشتیبان پاکستان است، اعمال هر گونه فشار به این کشور، دشوار می شود. او به روشنی گفت که آمریکا و پاکستان در سال های اخیر به پشتیبانی از نیروهای تندرو پرداخته اند و نتیجه حضور ۱۶ ساله آمریکایی ها در افغانستان، پدیده داعش است! او در بخش دیگری از سخنانش به این نکته اشاره کرد که مافیای اقتصادی در افغانستان، بیش از آنکه ریشه در جامعه فرهنگی این کشور کهن داشته باشد، پدیده ای است که میلیون ها دلار نهادهای خارجی آن را به وجود آورده اند.

ایگور مورگولوف، معاون وزیر خارجه روسیه نیز در این نشست ضمن اذعان به روابط روسیه با طالبان و گفتگو با نمایندگان آن ها برای میانجیگیری میان دولت کابل و دشمنانش، ادعا کرد که نیروهای داعش با هلیکوپترهای بی نام و نشان در شمال افغانستان پیاده می شوند و این در حالیست که ناتو تاکنون پاسخی به این امر نداده است. در این نشست همچنین هر دو نماینده روسیه و افغانستان بر لزوم همکاری منطقه ای در چارچوب سازمان همکاری شانگهای برای برپایی امنیت در افغانستان تاکید کردند.

سخن پایانی

آنچه که در این نوشته آمده، گزارشی بسیار کوتاه از گفتگوهایی مفصل در سه روز از ساعت ۸:۳۰ صبح تا ۱۱ شب در چندین سالن موازی بود. از آنجا که سخنرانان این همایش اغلب افرادی بودند که در تصمیم سازی های سیاست خارجی کشور هایشان نقش مهمی ایفا می کردند، پیشنهاد می شود تا مجموع این سخنرانی ها که توسط نهاد میزبان منتشر شده، به فارسی ترجمه شده و مورد بحث و دقت نظر بیشتری قرار گیرد. شناخت استراتژی های قدرت های بزرگ در آسیا و جهان و تلاش برای ایفای نقشی موثر تر در شکل دهی به نظم نوین آسیایی توسط ایران، ما را نیازمند مطالعه هرچه دقیق تر چنین برنامه هایی می کند.