چرایی اصلاحات سیاسی در عربستان

نویسنده: امیر دبیری مهر، پژوهشگر و استادیار علوم سیاسی

دیپلماسی ایرانی:اصلاحات سیاسی در عربستان در دو عامل ریشه دارد. عامل اول در داخل این کشور و عامل دوم در حوزه  منطقه ای و خارجی است.

در مورد عوامل داخلی می توان به دو مورد قابل تمایز اشاره کرد. عامل اصلی و عمده داخلی فشارهایی است که در داخل عربستان سعودی از جانب مردم به ویژه نسل جدید و جوان این کشور، دانشگاهیان و طبقه متوسطه و شبه متوسطی که در عربستان شکل گرفته است اعمال می شود. این طبقه که تازه در عربستان روی کار آمده اند کشور خود را تحت عنوان جهانی شدن و تصویرسازی هایی که در رسانه ها از زندگی طبقه متوسط شکل گرفته است با دیگر کشور ها مقایسه می کنند و از آل  سعود این انتظار را دارند که فضایی باز در کشور ایجاد کنند.

با توجه به این که عربستان جزء آخرین کشورهایی است که آزادی سیاسی نیم بندی را تازه در این کشور ایجاد کرده، حکومت این کشور ناگزیر گرفتار این اقدامات شده است و به صورت تدریجی باید این فضا را به وجود آورد. یکی دیگر از عواملی که در امور داخلی این کشور موثر است هیت حاکمه جدیدی است که به رهبری بن سلمان اداره می شود. این هیت به دنبال تسویه حساب های سیاسی و پاک سازی سیاسی در داخل عربستان است. به گونه ای که بتوانند یک قدرت یکپارچه در این کشور ایجاد کند و جابه جایی قدرت را با کمترین هزینه به پیش ببرد . آنها در این دوران که نظام الیگارشی در عربستان حاکم است باید بخشی از طبقات اجتماعی را به عنوان حامی برای خود نگه دارند و این اصلاحات در واقع نوعی باج دادن به طبقات متوسط جدید در عربستان سعودی برای حمایت از حاکمیت است.

جابه جایی قدرت در عربستان در شکل  کلاسیک به طوری که در گذشته بین شیوخ آل سعود صورت می گرفت در حال تغییر است و امروز شاهدیم که نسل جدیدی از شاهزاده های جوان عربستان روی کار می آیند. این جابه جایی امر ساده ای نیست و با مخالفت  ها، مقاومت ها و رقابت های جدی مواجه  شده است. از این رو به عنوان مثال بن سلمان برای اینکه بتواند قدرت مطلقه را در عربستان به دست آورد از اینکه با تغییرات داخلی حمایت هایی را از گروه های اجتماعی و مراجع و طبقات جدید ایجاد کند تا بتواند این جابه جایی قدرت به صورت مقبولی صورت بگیرد،  ناگزیر است.

در عوامل منطقه ای و خارجی آن چیزی که مهم است مناسبات عربستان سعودی با ایالت متحد آمریکا در دوران ترامپ - بن سلمان است. در این دوران این دو کشور روابط خوب و مسستحکمی با هم پیدا کرده اند. آمریکا چندین سال است که به واسطه حمایت قاطع از متحجرترین دولت در منطقه خاورمیانه تحت فشار جهانی به ویژه متحدین خود قرار دارد و هزینه های تبلیغاتی و رسانه ای فراوانی بابت این امر متحمل شده است. آمریکا ناگزیر باید به عربستان سعودی فشارهایی وارد کند و عربستان حتی به شکل صوری و تبلیغاتی هم که شده باید دست به اصلاحات سیاسی و فرهنگی بزند.

به نظر بنده این توافق و تفاهم بعد از سفر ترامپ به عربستان سعودی جنبه عملیاتی و اجرایی پیدا کرده است. فضاهای تنش و درگیری در منطقه موضوعی است که عربستان سعودی امروزه با آن درگیر است. عربستان در سال های قبل در چند حوزه دچار تنش و درگیری بود.  در افغانستان و پاکستان به واسطه حمایت هایی که از گروه های تندرو، تروریست و افراطی برای اینکه  دست برتر در قدرت این کشورها داشته باشد به طور خاص، از طالبان در افغانستان و از لشگر جنگوی در پاکستان، سازمان اطلاعات ارتش پاکستان   در عراق، سوریه ، یمن، بحرین و حتی تا حدودی در ترکیه و رقابت هایی که با این کشور در منطقه دارد، سیاست خارجی عربستان سعودی را درگیر می کند. یک کشور وقتی در حوزه های متنوع و متعددی در حوزه سیاست خارجی برای خود میدان های رقابت و تخاصم تعریف می کند، به طور طبیعی نیازمند است در داخل با کمترین مشکلات مواجه باشد.

دولت عربستان و آل سعود از نظر اقتصادی و سیاست های رفاهی چندان مشکلی در داخل ندارند عربستان توانسته حجم سرمایه گذاری قابل توجهی را جذب کند و هم  از درآمد نفتی مقبولی برخوردار باشد اما، این کشور در حوزه سیاسی و اجتماعی به شدت دچار مشکلات عدیده ای است. عربستان برای اینکه بتواند در حوزه سیاست خارجی موفقیت هایی به دست آورد ناگزیر  باید در داخل کشور به مردم یا طبقات اجتماعی، گروه های مختلف امتیاز دهد. بخشی از اصلاحات اجتماعی  که در عربستان ایجاد شده یا حداقل ادعای ایجاد آن مطرح شده است با چنین رویکردی صورت می گیرد.

در آخر می خواهم به این نکته اشاره کنم که این اصلاحات اجتماعی در عربستان سعودی به نظر من از عمق کافی و لازم برخوردار نیست و جامعه و دولت عربستان آمادگی برای انجام اصلاحات اساسی را در این کشور ندارند. هیئت حاکمه عربستان سعودی دست کم استعداد و توانایی اصلاحات اجتماعی را ندارد و این کشور در ماه های آینده با پارادوکس های عجیبی مواجهه خواهد شد. اصلاحات اجتماعی در این کشور می تواند در قالب اصلاحات سیاسی منجر شود ولی هیت حاکمه کنونی عربستان به علت ویژگی های سیستمی توان ظرفیت اعمال اصلاحات سیاسی را نخواهد داشت و این کشور را دچار بحران خواهد کرد. باید منتظر بود و دید.

انتشار اولیه: جمعه 27 بهمن 1396 / انتشار مجدد: شنبه 12 اسفند 1396