چرا باید فوکویاما را جدی گرفت؟

دیپلماسی ایرانی: فرانیس فوکویاما، نویسنده و متفکر ژاپنی الاصل آمریکایی حداقل از زمان نوشتن کتاب پایان تاریخ رویکرد پیامبر گونه اش به آینده سرمایه داری و نظام لیبرال و دموکراسی مورد نقد بوده اما کمتر کسی توانسته او را نادیده بگیرد. حتی چپ های مارکسیستی که او را مدافع سرسخت نظام سرمایه داری لیبرال می دانند، نمی توانند بگویند او متفکری جدی نیست. این جدیت با انتشار آخرین کتاب وی در سال 2014 ، یعنی نظم و زوال سیاسی دو چندان شد. نویسنده ای که تقریبا یک دهه قبل لیبرال دموکراسی را به تبعیت از الکساندر کوژ و هگل مرحله پایانی تاریخ نامیده بود در کتاب جدید خود در زنهاری حکیم گونه از زوال نظام های لیبرال دموکراسی سخن گفته است. در همین کتاب بود که فوکویاما دو سال پیش از رقابت های انتخابات ریاست جمهوری آمریکا، ظهور اعضای خانواده بوش و کلینتون در صحنه سیاست آمریکا در 30 سال گذشته را نشانه ای از زوال نظام سیاسی دانست و هشدار داد که ادامه این روند می تواند به سرخوردگی مردم یعنی رای دهندگان از دموکراسی (آمریکایی) بیانجامد .

دو سال  زمان لازم بود تا پیش بینی فوکویاما عملی شده و ترامپ برنده منازعه دیرین میان نخبگان شمال شرق و پوپولیست های جنوبی به نفع دومی یعنی ترامپ باشد. در اینجا بود که توجه رسانه ها و حتی دانشگاهیان به قدرت پیش بینی فوکویاما در ظهور ترامپ معطوف شد و او به نوعی سوپر استار پیش بینی حوادث شد. او در مقاله معروفی ظهور ترامپ را معلول زوال در نظام سیاسی آمریکا دانست اما در عین حال هشدار داد که ترامپ قادر به اجرای برنامه های پوپولیستی خود نخواهد بود.

کتاب نظم و زوال سیاسی نه تنها مایه نگرانی رهبران آمریکاست بلکه به رهبران دیگر دموکراسی ها هم هشدار می دهد که تداوم برتری و محبوبیت لیبرال دموکراسی را امری قطعی ندانند. ژاپن، ایتالیا، فرانسه، برزیل و آرژانتین و بسیاری دیگر از دموکراسی های امروز دنیا در معرض تهدیدات جدی قرار دارند و موفقیت آنها امری تضمین شده نیست. بقول معروف خطر زوال درکمین همه دموکراسی ها خوابیده است. توده های مردم از تاکید بیش از حد بر حاکمیت قانون و حقوق دموکراتیک و کم توجهی به کار آمدی خسته شده اند. دموکراسی خوب است اما به شرط آن که مانع کارایی نظام های سیاسی نشود.

فوکویاما در این اثر سترگ و بی نظیر خود، ما را به سیر و سفری در چهار گوشه جهان می برد از اندونزی و چگونگی ساخته شدن کشوری بنام اندونزی گرفته تا مشکلات دولت های آفریقایی در ایجاد نظم و امنیت تا دلایل ورشکستگی اقتصادی یونان تا دلایل کار آمدی اقتصادی آلمان و خیلی چیز های دیگر. حرف اصلی و اساسی او شاید این باشد که توسعه و دموکراسی قبل از هر چیز معلول و نتیجه تصمیم های رهبران سیاسی در شرایط خاصی است تا نتیجه عوامل جغرافیایی و داشتن آدم ها و فرهنگ و دموکرات و خوش شانسی و غیره. این  کار مسئولیت رهبران سیاسی را در تعیین سرنوشت مردم دوچندان می کند. اگر آنها نتوانند نیازهای مردم را تامین کرده و یک نظام کارآمد و پاسخگو داشته باشند مردم اعتمادشان را به رهبران سیاسی از دست خواهند داد. بقول فوکویاما ترجیح وفاداری به دولت بر وفاداری به خانواده، منطقه یا طایفه مستلزم آن است که شعاع اعتماد وسرمایه اجتماعی گسترش یابد.

در واقع دولت مدرن و ساز و کارها و نهادهای جهان مدرن که بعد از انقلاب صنعتی پدید آمدند همه اقتضایی اند و اگر نتوانند به پرسش ها و مشکلات زمانه پاسخ دهند، هیچ تضمینی وجود ندارد که مردم از لیبرال دموکراسی ها روی برنگردانند.

راز توسعه مدل چینی به عنوان الترناتیوی برای لیبرال دموکراسی را باید در همین امر جست و جو کرد. فوکویاما نیم نگاهی هم به مدل تبلیغی جمهوری اسلامی ایران در برابر لیبرال دموکراسی دارد. اما می گوید مشکلات داخلی مانع از جهانی شدن این الگوست.

خلاصه اینکه حرفهای فوکویاما در کتاب نظم و زوال سیاسی را باید جدی گرفت. او گاه در جامه حکیمی شرقی ظاهر می شود که به غرب زنهار می دهد که ای بسا خورشید اقبالش رو به زوال باشد. این نگرش آسیب شناسانه ذیل نظریه های افول و زوال جای می گیرد اما همان طور که خود فوکویاما می گوید حرف اساسی او در این کتاب چیزی بیشتر از آن حرفهایی است که قبلا گفته شده است.