مذاکره، اساس سیاست خارجی ایران است

عبدالرحمن فتح الهی: از زمان شکل گیری آل سعود در عربستان در23 سپتامبر 1932 تا به امروز همواره در این تاریخ 85 ساله، روابط دیپلماتیک میان تهران و ریاض با رنگ وبویی از تنش، حال با شدت و ضعف در ادوار مختلف روبه رو بوده است. کلافی از تنش که اختلافات بر سر امنیت دو کشور، دعوا بر سر قیمت نفت، حاکمیت بر جزایر ایرانی تنب بزرگ، کوچک و ابوموسی، چالش های هویت خلیج همیشگی فارس، مناقشات تعیین مرزهای آبی و ... که موجب شده سیاست خارجی بین دو کشور بر هم گره بخورد. 
با انتخاب محمدبن سلمان در جایگاه ولیعهدی عربستان سعودی، ریاض درصدد است شعاع دایره تنش ها را بیشتر کند. با درنظرگرفتن این حقیقت، ایران باید با پذیرش واقعیت ها و درک اصل دفاع از منافع در دیپلماسی به دنبال مدلی جدید از دیپلماسی در منطقه باشد. هر چند در پارادایم «عمل و عکس العمل» گویا تنش ها با حادثه تروریستی 23 ژوئن (دوم تیرماه) در مکه دامن خود آل سعود را هم گرفته است.
برای تحلیل دقیق تر شرایط و روابط دیپلماتیک تهران در مقابل ریاض پس از ولیعهدی شاهزاده جوان سعودی و حادثه تروریستی مکه و تأثیر آن بر مسائل منطقه خاورمیانه به گفت وگو با دکتر کمال دهقانی فیروزآبادی، نایب رئیس اول کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی دهمین دوره مجلس شورای اسلامی پرداخته ایم:

 حمله تروریستی جمعه 23 ژوئن (دوم تیر ماه) مکه یکی از نقاط عطف عربستان سعودی در گذار از تحولات شدید و درعین حال سریع این کشور به شمار می آید، تنها پس از 45 روز از سفر ترامپ به خاورمیانه، عربستان سعودی به یکباره هم با قطر به مقابله برخاست، هم نوک پیکان ایران هراسی و حمله و اتهام زنی علیه تهران را تیزتر کرد و هم در یک کودتای نرم و مخملی ساختار قدرت در آل سعود به یکباره تغییرات شدیدی یافت و یک گزینه جوان و درعین حال پراگماتیک، ولیعهد عربستان شد؛ در بستر چنین نکاتی مجموعه شرایط و عوامل شکل دهنده و بروزدهنده چنین تغییرات و رفتارهایی را از جانب ریاض ناشی از چه عواملی می دانید؟ 

قبل از پاسخگویی به سؤال شما من از تریبون روزنامه «وقایع اتفاقیه» حادثه تروریستی مکه مکرمه را به شدت محکوم می کنم زیرا موضع گیری های جمهوری اسلامی مانند حکومت سعودی نیست که هر لحظه تغییر یابد و معیارهای آن دو یا چندگانه باشد. ما هیچگاه تروریسم را به خوب یا بد تقسیم نکرده و نمی کنیم بلکه از دید ما تروریسم در هر نقطه و در هر زمانی دست به هر اقدامی برای تخریب و کشتار بزند، حرکتی تروریستی است و به شدت هم محکوم است و باید در مقابل آن، چه با کلام و چه در رفتار و عمل علاوه بر محکومیت ایستادگی کرد اما گذشته از این مطلب این نکته را هم باید متذکر شویم که یکی از استراتژی های سیاست خارجی ایران عدم دخالت در امور سایر کشورهاست پس تغییر ولیعهد و به قدرت رسیدن محمدبن سلمان یک رویداد بسیار مهم و درعین حال از مسائل درون خانوادگی آل سعود است اما آن چیزی که برای ما در این خصوص بسیار مهم است، موضع گیری های ریاض در عرصه های بین المللی به ویژه تقابل با تهران است و ازاین رو، این تغییر معنادار در ساختار قدرت برای ایران هم، سیگنال خود را دارد. پس از ذکر این نکته برای پاسخ دقیق تر به عوامل شکل دهنده این رفتارها و تغییرات در ساختار قدرت ریاض هم باید گفت که مجموعه تفکرات تندروانه، ذات و جوهره شکل دهنده این حکومت، منشأ این مسائل بوده و موجب پیدایش تخاصمات در دو سطح شده است که اولین سطح به سطح منطقه ای و بین المللی بازمی گردد. عربستان برنامه ها و حمایت های بی شائبه ای برای ایجاد و رشد و توسعه افراط گرایی اسلامی در منطقه و حتی کل جهان صورت داده است که تقریبا از سه دهه پیش شروع شده است. تلاش هایی که در افغانستان و پاکستان از طریق حمایت از مدارس دینی برای ترویج و تدریس نوع خاصی از تفکرات رادیکال دینی با رنگ و لعابی از وهابیت انجام گرفت که در نهایت هم به یک تروریسمی ختم شد که امروز میوه های تلخ این طرح ریاض را، از شرق و جنوب شرق آسیا تا غرب آفریقا شاهد هستیم و حتی دامنه این تروریسم به کشورهای اروپایی هم کشیده شده است. مضافا سایر رفتارهای خصمانه ریاض در مقابل کشورهای همسایه و منطقه هم به خوبی مشهود است. از حمایت رژیم بحرین در سرکوب مخالفان تا بمباران مردم بی دفاع یمن را شامل می شود. در این راه هم تمام قوانین و مقررات بین المللی مربوط به جنگ را درباره مناطق مسکونی و غیر نظامیان زیر پا گذاشته است. حمله به مراسم مذهبی، بمباران مساجد و مدارس و حتی بیمارستان ها، نمونه های آشکار این رفتارهای ریاض در تناقض با کنوانسیون ژنو است و این پایان کار حکومت سعودی در این سطح از تخاصمات نیست زیرا درهمین راستا ریاض در اقدام جدید خود دست به قطع روابط و در ادامه محاصره دوحه با همکاری کشورهای هم پیمان خود در منطقه زده است. پس اگر با چنین دیدی به تحلیل روابط دیپلماتیک ریاض با تهران بپردازیم، شرایط و عوامل بروز این تغییرات و رفتارها- که همان ذات رادیکال و تندرو است- هم در تخاصم با ایران مشخص می شود. متأسفانه بعد از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران ما شاهد اوج گیری و شدت یافتن مواضع نادرست، غیر منطقی، جانب دارانه و حتی در اکثر موارد خصمانه از جانب آل سعود در مقابل جمهوری اسلامی ایران بوده ایم. شما شاهد بودید که آل سعود در حمایت از منافقین که دستشان به خون ملت ایران آغشته است چه پشتیبانی هایی را انجام دادند و در این راستا اخیرا «ترکی فیصل» رئیس سابق دستگاه اطلاعات امنیتی عربستان اقرار به حمایت و پشتیبانی همه جانبه از منافقین کرد؛ البته این سیاست خصمانه متأسفانه نه تنها درباره حمایت از دشمنان جمهوری اسلامی که حتی به تخاصم مستقیم به خود ملت ایران هم کشیده شد. در حج سال 66 هجری شمسی، حکومت سعودی حجاج ایرانی را به خاک و خون کشید یا تلخ تر از آن فاجعه منا در سال 94 بود که تأثیر بسیار منفی بر افکار عمومی ملت ایران و بین الملل نسبت به آل سعود گذاشت. دامنه این فعالیت های تنش آفرین به همان سال های ابتدایی پیروزی انقلاب اسلامی و حمایت از صدام در جنگ تحمیلی هشت ساله به کشورمان باز می گردد که با تمام توان اعم از کمک های مالی، تسلیحاتی، رسانه ای و حتی سیاسی از رژیم بعث عراق و شخص صدام حسین حمایت کرد و درعین حال با تحریک سایر کشورهای عربی هم پیمان حوزه خلیج فارس برای حمایت از بغداد که به همکاری کویت، بحرین، امارات و... در این خصوص انجامید به خوبی نقش حمایتی خود را ایفا کرد. با مقاومت بی بدیل ایران در آن سال ها و شکست صدام در جنگ تحمیلی، تمام این سیاست های حمایتی با ناکامی مواجه شد اما نکته مهم و جالب توجه اینجاست که بغداد و بعث عراق پس از شکست در جنگ تحمیلی به ملت ایران به یکباره به اشغال کویت و حمله به عربستان سعودی که حامیان دیروز آن بودند، دست زد.

با مطرح کردن این نکته به دومین سطح از تخاصم که سطح داخلی خود عربستان است می رسیم، آیا چیزی شبیه به این شرایط، توضیح دهنده وضعیت کنونی ریاض نیست؟ 

زمانی عربستان با تمام توان حامی جریانات تروریستی بود ولی امروز همین جریانات تروریستی دامن خود او را هم گرفته که حادثه تروریستی مکه مکرمه مصداق آن است. یقینا این مسأله ادامه دار خواهد بود زیرا با حمایت و پشتیبانی دلارهای نفتی خود از چنین جریان هایی به واقع بادهایی را کاشته که باید در آینده منتظر دروکردن طوفان باشد. همان طور که گفتم حادثه تروریستی مکه می تواند یک نمونه کوچک و آغازین برای این مسأله باشد. ازاین رو، که سرمایه گذاری و حمایت از داعش به عنوان برنامه و نقشه چند سال اخیر ریاض برای ترویج تفکرات رادیکال دینی، با پیروزی های مستمر جبهه مقاومت هم در سوریه و هم در عراق با شکست مواجه شد و قطعا تروریست ها در پس این شکست ها عربستان را هم هدف بعدی خود در نظر دارند. حادثه تروریستی در مکه به خوبی نشان داد که تروریست ها حتی به مقدس ترین مکان مسلمانان هم اهمیت نمی دهند، پس با نگاهی به این کارنامه عملیاتی پر از اشتباه، طبیعی بود که ما باید منتظر چنین تغییر معناداری در ساختار سیاسی قدرت آل سعود به واسطه روی کارآمدن محمدبن سلمان می بودیم و یقینا در داخل خاک عربستان هم اکنون به واسطه این اشتباهات، اختلافاتی درون ساختاری به وجود آمده است که تعیین و انتخاب بن سلمان به عنوان ولیعهد جدید خاندان سعودی دالی بر ادامه رویه رفتارها و اقدامات اشتباه ریاض است. زیرا اشکال و اشتباه اساسی درباره شرایط و عوامل این رفتارهای اشتباه در ذات و جوهره در حکومت سعودی است.

در راستای گفته های شما، دیپلماسی و سیاست خارجی ایران در دولت یازدهم با یک برنامه ریزی دقیق و درست به حل وفصل پرونده هسته ای و تجدیدروابط با اکثر کشورها، سازمان ها و نهادهای بین المللی انجامید اما همواره یکی از چالش های این دیپلماسی بحث کشورهای حاشیه خلیج فارس به ویژه ریاض بوده است، هرچند به طور ضمنی اشاره هم داشتید ولی علاوه بر موارد مطرح شده به طور صریح از دید شما دیگر دلایل تنش، ایجاد زاویه شدید و کوبیدن بر طبل «ایران هراسی» از جانب ریاض چیست؟ 

همان طور که گفتم اکنون به واسطه اشتباهات محاسباتی در طول این سه دهه گذشته اکنون اختلافات جدی در خود خاندان آل سعود شکل گرفته است و در این راستا شاید ریاض با ایجاد و دامن زدن به مسأله ایران هراسی به دنبال نوعی فرافکنی، سرپوش گذاشتن بر این اختلافات و در نهایت نوعی همگرایی در خاندان آل سعود با ایجاد و معرفی یک دشمن جدید ساختگی است. امروز جامعه عربستان به واسطه نبود اصلاحات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و... با چالش های عدیده ای روبه رو است و با این شیوه حکومت داری اکنون جامعه داخلی عربستان هم با افزایش آگاهی در حال انتقاد از این نوع رفتارها در قبال خود است. لذا ریاض از پدیده ایران هراسی و تنش با تهران به دنبال ایجاد یک جو و اتمسفر رعب و وحشت از جمهوری اسلامی است که در سایه آن از یکسو به سرکوب مخالفان خود پرداخته و از سوی دیگر، مطالبه گری از حکومت سعودی به محاق رود و این درحالی است که جمهوری اسلامی ایران از همان روز اول تا به امروز هیچگاه دشمنی را نه برای ریاض و نه برای هیچ کشور دیگری نخواسته و تهران اتفاقا در مقابل سیاست های اشتباه سایر کشورها به ویژه عربستان سعودی همواره یک موضع کاهش تنش و دفاعی را علی رغم پتانسیل های بسیار بالای خود به ویژه در چهار سال اخیر در پیش گرفته است. با این روش دنبال این است که از هرگونه تنش و تقابل بیشتر جلوگیری شود زیرا اولویت دیپلماسی و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران به تداوم و گسترش روابط دیپلماتیک با کشورهای مسلمان همسایه و مسلمان منطقه بازمی گردد. اما نکته دیگر به تفاوت رفتار داخلی تهران با ریاض بازمی گردد. شما شاهدید که در ایران همه اقوام و مذاهب در یک اتحاد به صورتی آرام و مسالمت آمیز در کنار هم زندگی می کنند. اما حکومت آل سعود چه رفتارهایی را علیه اقلیت شیعه این کشور روا می دارد؟ نه تنها این رفتار در قبال ملت خود که در مقابل سایر ملت های مظلوم مانند بحرین و یمن هم ادامه دارد. لذا تمام این مسائل و فرافکنی ها دست به دست هم می دهد تا مشکلات اساسی که ریاض هم در داخل و هم در خارج با آن دست به گریبان است را کمرنگ کند. با گمراه کردن افکار عمومی داخلی و حتی بین المللی درباره رفتارهای خود به دنبال معرفی تهران به عنوان بانی و مسبب این گونه اقدامات خصمانه در سایه پروژه ایران هراسی است وگرنه که مبنای دیپلماسی و سیاست خارجی ایران گفت وگو و احترام متقابل بوده است. اساس کار دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران برای حل تنش ها و مناقشاتی که در کشورهای خاورمیانه وجود دارد من جمله بحث سوریه، یمن، بحرین و... گفت وگو درون ساختاری هر کشور است و ما اساس گفت وگو را حتی برای مناقشاتی مانند تنش اخیر دوحه- ریاض یک راه حل اساسی، بنیادی و اولویت مهمی می دانیم. لذا تهران همیشه بر گفت وگو و مصالحه از طریق مذاکره در روابط دیپلماتیک تاکید داشته و خواهد داشت.

 آیا مناسبات منطقه ای خاورمیانه به سمت تیره تر شدن پیش خواهد رفت؟

اساسا قضاوت درباره آینده تحولات منطقه خاورمیانه با توجه به حجم و تنوع بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای در مسائل خاورمیانه و روند سریع بی سابقه تحولات در این منطقه کمی دشوار و پیچیده به نظر می رسد. در عین حالی که قضاوت درباره آینده تیره یا روشن تنش های منطقه هم کمی زود است زیرا شاید واقعیت هایی که اکنون در صحنه تحولات منطقه به وقوع پیوسته سبب شده که عربستان در ضعیف ترین و شکننده ترین موضع در منطقه قرار گیرد و حتی من معتقدم این وضعیت ناپایدار ریاض در طول چهار دهه گذشته بی سابقه است. ریاض از یک سو به جنگ فرسایشی با ملت یمن پرداخته و از سوی دیگر، با حمایت مالی و تسلیحاتی به سرکوب مردم بحرین می پردازد و همزمان با تهدید سایر کشورهای عربی منطقه، جبهه ای را در مقابل قطر ایجاد کرده است که مضاف بر این بحث دخالت در جنگ سوریه و عراق و در نهایت هم مقابله با تهران به عنوان اولویت اساسی سیاست خارجی ریاض سبب شده تا این کشور در یک تشتت رفتاری و برنامه ای قرار گیرد و امروز به واسطه چنین رفتارهایی، عربستان سعودی نزد افکار عمومی منطقه و بین الملل جایگاهی بسیار کمرنگ داشته باشد. علاوه بر آن عربستان از نظر اقتصادی هم دچار مشکل است زیرا که سرمایه های داخلی این کشور و پول های نفتی به واسطه این سیاست های خصمانه به راحتی هدر داده می شود. در همین سفر اخیر ترامپ قراردادهای تسلیحاتی بالغ بر 500 میلیارد دلار بسته شد که در اولین فقره این معاملات، تسلیحاتی به ارزش 110 میلیارد دلار خریداری شد و این موارد از آن دست نکاتی است که یقینا علاوه بر بعد اقتصادی بر بعد اجتماعی هم اثر گذار خواهد بود. جامعه عربستان به جامعه ای آگاه بدل شده که روزبه روز سطح این آگاهی افزایش می یابد لذا افکار عمومی عربستان از این رفتارها و هدردادن سرمایه کشور برای خرید تسلیحاتی نخواهد گذشت و مطمئنا در آینده مطالبه گری افکار عمومی این کشور بیشتر از پیش خواهد بود. یقینا تنها پاسخگوی این مطالبات فقط خود حکومت آل سعود است و در این میان فرقی نمی کند که عبدالعزیز بن سلمان برسرکار باشد؛ محمد بن سلمان یا هرکس دیگری و این چالش جدی پیش روی ریاض است و این چالش عربستان سعودی را در یک موضع لغزنده و درعین حال متشتت گرفتار کرده است. همزمان با این شرایط از سوی دیگر هم جمهوری اسلامی در موضع قدرت و اقتداری قرار دارد که در طول تقریبا چهاردهه گذشته بی سابقه بوده است. در سایه آن امروز تهران از چنان قدرتی برخوردار است که پاسخ هرگونه اشتباه محاسباتی و بی خردی را به صورت قاطع خواهدداد، در پاسخ سؤال قبلی به صدام و رژیم بعث اشاره کردیم که نمونه بسیار روشن یک حاکم عربی است که با اشتباه محاسباتی و سوءتدبیر به دنبال چالش و تنش با تهران بود و اکنون می بینیم که سرنوشت رژیم بعث و صدام به کجا کشید و جمهوری اسلامی ایران در چه جایگاهی قرار دارد؟ عربستان سعودی علی رغم داعیه پدر خواندگی کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس نتوانسته به طور کامل نفوذ خود را بر همه این کشورها بگستراند و دولی مانند کویت، اردن، عمان و در تنش اخیر با دوحه این کشورها رویکردی مستقل تر را در همراهی با سیاست های استیلایی ریاض در پیش گرفته اند که وضعیت شکننده مورد نظر شما درباره ریاض را متزلزل تر می کند؛ در سایه این مسأله جمهوری اسلامی ایران باید در مقابل چنین فرصت هایی برای کاهش تنش آفرینی ریاض چه اقداماتی را در روابط دیپلماتیک و سیاست خارجی خود انجام دهد؟
استراتژی دیپلماسی و سیاست خارجی تهران گفت وگو، مذاکره و احترام متقابل است. جمهوری اسلامی ایران در سایه گفت وگو برای حل وفصل مناقشات منطقه ای خاورمیانه، هم امنیت خود، هم امنیت سایر کشورها و در کل امنیت خاورمیانه را در نظر گرفته است. برای تهران اشغال فلسطین توسط رژیم صهیونیستی مهم است، رفتارهای به دور از خوی انسانی گروه های تروریستی در کشورهای منطقه مهم است و... پس طبیعی است که هرگونه سازش با تل آویو یا حمایت از گروه های تروریستی به نا امنی خاورمیانه می انجامد و اتفاقا این نوع رفتارهای ریاض با پی گرفتن چنین سیاست های غلط، امروز او را در انزوا با برخی از دولی که شما به آن اشاره کردید قرارداده است. در مقابل هم تهران برای کاهش تنش و همچنین تقلیل نا امنی همواره به دنبال ارتباط با همه کشورها و دول منطقه بوده است. در همین تنش ریاض با دوحه و محاصره این کشور جمهوری اسلامی ایران موضعی دقیق را در حل وفصل این اختلافات در پی گرفت و یکی از کشورهایی بود که کمک های خود را چه از نظر سیاسی و چه از نظر کالاهای مصرفی به دوحه روانه کرد. سایر کشورها مانند کویت، عمان و اردن هم به خوبی به قدرت تهران واقفند. از همین رو تهران هم در سیاست احترام متقابل همواره به دنبال ارتباط دیپلماتیک متناسب با این کشورها بوده است تا بتواند فضای ثبات و آرامش در منطقه را بگستراند؛ بله شاید شرایط خاص این دول فرصتی برای تهران باشد اما قطعا جمهوری اسلامی از این فرصت برای ایجاد خاورمیانه ای آرام و به دور از تنش استفاده خواهد کرد. 

 با توجه به تمام نکاتی که به تحلیل آن نشستیم و مضافا تحولاتی که در خاورمیانه با شکست های داعش و تروریسم در سوریه و عراق به وقوع پیوسته یقینا ریاض و واشنگتن به دنبال برنامه جدیدی برای تنش آفرینی و مقابله با تهران خواهند بود، از همین رو آینده تحولات خاورمیانه چه سمت وسویی پیدا خواهد کرد؟

یقینا اگر نگوییم مهمترین بسترساز مشکلات و تنش های خاورمیانه واشنگتن است، حداقل یکی از مهمترین بسترسازان این تنش هاست و مطمئنا سیاست های تنش آفرین ریاض هم در سایه این بسترسازی ها و حمایت ایالات متحده صورت گرفته و سمت وسو پیدا می کند. اگر عربستان سعودی در راستای این برنامه ریزی های واشنگتن گام بردارد باز هم کمافی السابق مجری سیاست های آمریکا در منطقه خواهدبود و یقینا هم واشنگتن و ریاض به سادگی از شکست تروریست ها و خاتمه تنش آفرینی در منطقه دست برنخواهندداشت و در موازات سیاست های قبلی خود باز با برنامه های جدید به دنبال اختلافات بیشتری هستند؛ بنابراین هیچ سیگنال و علامتی مبنی بر کاهش تنش یا از میان رفتن اختلافات در منطقه وجود ندارد حال اینکه میزان این اختلافات و سطح آن تا چه اندازه ای باشد و تحولات خاورمیانه در سایه آنچه سمت وسویی پیدا می کند باید منتظر آینده بود اما به نظر می آید خاورمیانه باز شاهد تنش های جدیدی باشد، چنان که تاکنون بوده است.

انتشار اولیه: شنبه 10 تیر 1396 / انتشار مجدد: شنبه 17 تیر 1396