آیا سوریه به مناطق نفوذ روسیه و آمریکا تبدیل خواهد شد؟

آرام ولدبیگی، پژوهشگر مسائل خاورمیانه

دیپلماسی ایرانی: بعد از گذشت شش سال از شروع بحران سوریه هنوز هیچ گونه چشم انداز روشنی برای پایان این بحران نظامی و سیاسی وجود ندارد، بازیگران اصلی و فرعی درگیر در سوریه در طول این سال­ها و علیرغم تلاش­های مجدانه داخلی و بین المللی از دستیابی به راه حلی معقول و جامع برای خاتمه بخشیدن به جنگ و خونریزی و ایجاد قواعدی نوین برای اداره کشور ناتوان بوده­اند.

این بخش سیاسی و دیپلماتیک در عرصه نظامی نیز بازتاب داشته است و هیچ کدام از بازیگران اصلی بحران سوریه و متحدین منطقه­ای و بین المللی آنان نتوانسته ­اند پیروزی قاطع و همه جانبه ­ای را بر دیگر بازیگران تحمیل کند و جغرفیای سوریه همچون جغرفیای سیاسی و انسانی آن به مناطق نفوذ متفاوتی تقسیم شده است. در بحبوحه این بحران بزرگ و در خلاء دست نیافتن به حل سیاسی یکپارچه برای آینده سوریه به خصوص میان ایالات متحده و روسیه و بازتاب آن در عرصه داخلی، هر روز ظواهر و سیگنال­ های بیشتری در خصوص تفکیک سوریه به مناطق نفوذ این دو کشور را نظاره ­گر هستیم. در این یاداشت کوتاه و با توجه بن بست سیاسی و نظامی و همچنین چشم انداز تیره و تار توافق گرو­ه­ های سوری برای آینده این کشور به نشانه­ ها و رخدادهای سیاسی و نظامی اشاره می کنیم که سوریه را در مسیر تبدیل شدن به مناطق نفوذ غرب و شرق قرار داده است (نکته جالب توجه حضور جهان غرب در شرق سوریه و نماد شرق در غرب سوریه است) سیگنال­ ها و وقایعی که هر روز بخش دیگری از پازل بزرگ بحران سوریه را برای ما روشنتر می کند.

1- تهدیدات ترکیه، آمریکا در شرق روسیه در غرب

هفته گذشته یکی از مهمترین نشانه ­های تبدیل سوریه به مناطق نفوذ آمریکا و روسیه خود را به خوبی به نمایش گذاشت. ترکیه که در طول چند سال گذشته همواره مخالفت خود را برپایی واحدی خودمختار برای کردها در شمال سوریه اعلام نموده است و حتی در این راستا با عملیات سپر فرات بخش­ هایی از خاک سوریه را کنترل کرده است، اما این بار برای مقابله با کردها درصدد حمله مستقیم نظامی به مناطق تحت کنترل آنان هستند. در شب 25 آپریل 2017 هواپیماهای ارتش ترکیه کوهستان قره­ چوغ واقع در شهر دیرک در استان حسکه واقع در شمال شرق سوریه را بمباران و بعد از آن تهدید کردند عملیات نظامی خود را برای مقابله با پیکارجویان کرد را به خاک سوریه منتقل می کند و حتی در این راستا ارتش این کشور به استقرار واحدهای خود در مرزهای ترکیه با مناطق کردنشین سوریه مباردت ورزید اما در کمال ناباوری ترکیه به عنوان یکی از اعضای ناتو و حتی در کمال ناباوری ناظران سیاسی دو واقعه بسیار مهم، یکی از دلایل حرکت سوریه به سمت و سوی تبدیل این کشور به مناطق نفوذ روسیه و آمریکا را به نمایش گذاشت.

در سمت شمال شرق سوریه یعنی جایی که آمریکا با متحدان داخلی خود یعنی نیروهای سوریه دمکراتیک حضور دارند نیروهای این کشور بعد از بمباران ارتش ترکیه در بخش­هایی از مرز  سوریه با ترکیه (در شهر تربه سپی) مستقر شدند و عملاً این پیام را به عضو دیگر ناتو مخابره کردند که شمال شرق سوریه به نوعی منطقه حفاظت شده آمریکا است و ترکیه حق دست اندازی و حمله نظامی هوایی و زمینی را به آنجا ندارد. این مسئله و پازل سوریه زمانی تا اندازه­ای روشن­تر شد که ترکیه در منتهی الیه شمال غرب سوریه در شهر عفرین (واقع در شمال غرب استان حلب یعنی جایی که مناطق کردنشین سوریه به آخرین حد از مرز خود می­رسند) تهدیدات خود را برای حمله به این شهر که در کنترل کردهاست را تشدید کرد، اما در کمال تعجب واحدهایی از ارتش سوریه (بعد از پنج سال به این مناطق بازگشتند) پرچم­های خود را این این منطقه به اهتزاز درآوردند و این پیام را به آنکارا مخابره کردند که حمله به عفرین به معنای حمله به مناطق تحت نفوذ روسیه و دولت مرکزی سوریه است. تهدید و حملات ترکیه واقعیت جدید شمال سوریه و تبدیل آن به مناطق نفوذ آمریکا و روسیه را به خوبی به نمایش گذاشت.

2- از حلب تا رققه، از دیرالزور تا ادلب، جنوب در تب و تاب جنگ­ های تازه

زمانی که در اواخر سال 2016 شهر حلب با حمایت روسیه و متحدانش توسط ارتش سوریه کنترل شد بسیاری این سوال را مطرح کردند، چرا آمریکا در قبال این مسئله سکوت کرد و آیا این پیروزی راه را برای پیروزی­های دیگر ارتش سوریه در شرق این کشور فراهم خواهد کرد؟ نکته جالب توجه در این میان را می­توان توافق نانوشته آمریکا و روسیه برای آینده ژئوپولتیکی سوریه دانست. آمریکا در قبال کنترل دوباره حلب سکوت کرد، اما بلافاصله عملیات خود را با تجهیز و تسلیح نیروهای دمکراتیک سوریه در استان رققه را شروع کرد. اکنون نوبت به سکوت مسکو فرارسیده است. ارتش آمریکا با کمک نیروهای محلی مشغول پیشروی­های بزرگی در شمال شرق و حتی مرکز به سمت شرق این کشور است. بعد از کنترل شهر استراتژیک تبقه و فرودگاه نظامی آن شهر، اکنون رقه نیز به لحاظ نظامی تقریباً ساقط شده است و عملاً مرکز خلافت خودخوانده داعش در شرف کنترل توسط آمریکایی­هاست. اما این پایان ماجرای تبدیل سوریه به مناطق نفوذ دو ابرقدرت نیست.

آمریکا و نیروهای سوریه دمکراتیک به طور علنی اعلام کرده اند بعد از رقه به سمت دیرالزور حرکت می کند، استانی که کنترل آن به لحاظ ژئوپولتیکی برای آنان بسیار آسان خواهد بود در شمال غرب سوریه نیز تلاش ­های مسکو و دمشق برای بازپس گیری دژ مستحکم مخالفان در ادلب شروع شده است؛ آنچنان که مشهود است در طول چند روز آینده عملیات ارتش سوریه با حمایت روسیه برای بازپس گیری شهر جسر الشغور که دروازه ورودی استان ادلب در سمت غرب (استان لاذقیه) شروع می شود و به طور عملی می­توان پیش بینی کرد بعد از پایان این عملیات­های نظامی، خطی از شمال شرق در استان الحسکه تا مرکز شمال این کشور یعنی شهرهای کوبانی و منبج در استان حلب و از آنجا تقریبا به سمت سوریه مرکزی و شرقی یعنی مرکز رقه و همچنین دیرالزور و حتی بیابان­های حمص به منطقه نفوذ آمریکا تبدیل خواهد شد (این مناطق دارای جمعیت حداقلی و وسعت حداکثری هستند و به نوعی مناطق پیرامونی سوریه محسوب می شود) به طور تقریبی نیز مناطق شمال غرب، غرب و مرکز سوریه تا دمشق نیز در مناطق تحت نفوذ روسیه قرار خواهند داشت (این مناطق دارای وسعتی کمتر اما جمعیتی بیشتر هستند و به نوعی مرکز سوریه را به لحاظ ژئوپولتیکی و ژئواکونومیکی تشکیل می­دهند).

اما نکته جالب توجه در این پازل، جنوب سوریه و ریف دمشق است که اکنون در حال تبدیل شدن به میدان واقعی جنگ سوریه هستند آیا این مناطق در حوزه نفوذ آمریکا قرار خواهند گرفت یا روسیه این بخش غنی و استراتژیک کشور را نیز کنترل خواهد کرد؟ در طول هفته ­های گذشته تحرکات مخالفان بشار اسد که به طور کلی تحت حمایت عربستان و اردن و در راس آن آمریکا هستند، پیروز­های چشمگیری در این استان­ها و ریف دمشق به دست آورده­اند. آخرین نمونه این پیروزی­ها کنترل کامل غوطه شرقی در روز 1 آپریل 2017 واقع در ریف دمشق توسط نیروهای جیش الاسلام و پاکسازی سایر گروه­ های مخالف وابسته به ترکیه و قطر در این مناطق بود. علاوه براین آتش جنگ و پیروزی متحدین غرب در استان­های قنیطره و درعا نیز همچنان ادامه دارد. اما با این وجود همچنان سرنوشت جنوب سوریه (هر سه استان درعا، سویدا و قنیطره) و همچنین ریف دمشق و الحاق آنان به مناطق تحت نفوذ آمریکا در شمال شرق و شرق سوریه و یا الحاق به مناطق نفوذ روسیه شمال غرب و غرب سوریه در هاله­ای از ابهام است.

سرانجام

شش سال از بحران بزرگ سوریه سپری می­ شود اما به علت فقدان برنامه ­ای جامع و همه جانبه و چشم اندازی روشن برای مصالحه و همچنین فقدان پیروزی نظامی یکی از بازیگران بر سایر بازیگران، عملاً دو ابرقدرت دخیل در این بحران را به سمت و سوی تفکیک مناطق نفوذ خود در این کشور سوق داده است. تهدیدات ترکیه و متعاقب آن حضور نیروهای نظامی روسیه و آمریکا در مرزهای سوریه و ترکیه، بده بستان­های نظامی میان غرب و شرق در حلب، رققه و در آینده در ادلب و دیرالزور شواهدی هستند که نشان می­دهند سوریه به لحاظ ژئوپلتیکی به سمت تفکیک مناطق نفوذ در میان آمریکا و روسیه پیش خواهد رفت. حلقه ناروشن این پازل در حال حاضر جنوب این کشور و حومه دمشق است، که ظواهر بیشتر از تفوق غرب در آنجا حکایت دارد.