ایران و اهرم روسیه برای مقابله با عربستان و ترکیه

نویسندگان: وحید حسین زاده و یولیا سوشینکوا

دیپلماسی ایرانی: از زمانی که ارتش روسیه برای آخرین بار در اوت 1941 و در جریان جنگ جهانی دوم پا بر خاک ایران گذاشته بود 75 سال می گذشت، تا این که در همین روزها نیروی هوایی این کشور برای مدت کوتاهی از پایگاه نظامی نوژه در همدان برای حملات هوایی خود در سوریه استفاده کرد. اما نگاه دو طرف به این تحولات کاملا متفاوت است. از نگاه ایرانی ها حضور 70 سال پیش روس ها در خاک کشورشان (در جریان جنگ جهانی) یک تجاوز بود اما نگاه آنان به حضور اخیر نیروی هوایی روسیه در پایگاه شهید نوژه نوعی همکاری استراتژیک بود.

شانزدهم اوت بود که برای اولین بار خبر حضور جنگنده های روسی در پایگاه هوایی ایران در استان همدان منتشر شد. روز بعد این مساله در مجلس ایران مطرح شد، جایی که حشمت الله فلاحت پیشه، نماینده مجلس، اساس حضور نیروی نظامی روسیه در ایران را زیر سوال برد. و در عرض یک هفته، دیگر خبری از جنگنده های روسی نبود.

منطق عدم حضور جت های نظامی روسیه در ایران ساده است: این مساله مخالف قانون اساسی ایران است که صراحتا اعلام کرده خارجی ها نمی توانند در خاک ایران پایگاه نظامی داشته باشند. علی لاریجانی، رییس مجلس ایران، با اعلام این که هیچ پایگاه نظامی در اختیار روس ها قرار داده نشده به این مساله واکنش نشان داد. مقام های ایرانی بعدها تایید کردند که حضور جنگنده های روسی در خاک ایران مقطعی و به صورت محدود بوده و بنابراین قانون اساسی ایران را نقض نکرده است.

با این حال آن چه واقعا ایران را آزرده کرد، تمایل روسیه به منتشر کردن خبر استفاده از پایگاه ایرانی بود. برای ایران چنین اقدام بی ملاحظه ای از جانب روسیه کاملا غیرمنتظره بود به طوری که حسین دهقان، وزیر دفاع ایران، در یک برنامه زنده تلوزیونی این اقدام روس ها را نوعی خودنمایی و بی معرفتی خواند.

کاملا روشن بود که ایرانیان آمادگی رسانه ای شدن این خبر را نداشتند و در ابتدا ترجیح دادند این مساله را تکذیب کنند. با این حال چند روز پس از انتشار گسترده این خبر در رسانه ها، بهرام قاسمی، سخنگوی وزارت امور خارجه، اعلام کرد استفاده از پایگاه نظامی ایران توسط روس ها خاتمه یافته است. قاسمی هم مانند دیگر مقام های ایرانی تکرار کرد که استفاده از این پایگاه، موقتی بوده است.  

این رویداد به ظاهر کوچک، در واقع اهمیتی تاریخی دارد: این برای نخستین بار بود که ایران از زمان انقلاب اسلامی در سال 1979 به نیروهای نظامی خارجی اجازه می داد تا برای عملیات نظامی در کشوری ثالث در خاکش حضور داشته باشد. بی شک، این مساله نشان دهنده عمق همکاری ایران و روسیه، حداقل در بحران سوریه، است. تهران اجازه کاری را به مسکو داد که با توجه به حساسیت ایرانیان نسبت به مساله حضور یا نفوذ خارجی ها، یک تابو بود.

این اقدام از چند جهت منافع استراتژیک داشت: از جمله کوتاه شدن قابل توجه زمان پروازها برای رسیدن به اهداف موردنظر در سوریه. اجازه استفاده از پایگاه نظامی نوژه به روس ها اجازه داد که ظرفیت عملیاتی خود را افزایش داده و عملیات را بهتر کنترل کنند. اما مساله دیگر هم این بود که چنین اجازه ای از جانب تهران، نشان دهنده درک عمیق تر و توافق دو طرف درباره تحولات سوریه است.

محور مقاومت تهران

وقتی صحبت از سیاست خارجی به میان می آید، عوامل مختلفی باید در اولویت همکاری روسیه ـ ایران در نظر گرفته شود. چنین تقویت همکاری نظامی میان مسکو و تهران، با وجود روابط حاشیه دار دو طرف در زمینه های دیگر، به این معنی است که دو طرف درباره سوریه به برخی توافق های مهم رسیده اند.   

در ابتدای بحران اخیر سوریه، دیدارهای دوجانبه مقام های نظامی دو کشور افزایش یافت. برای مثال، دهقان، وزیر دفاع ایران، آوریل امسال به روسیه سفر کرد و در پی آن سرگئی شویگو، وزیر دفاع روسیه به همراه همتای سوری خود در ماه ژوئن به تهران سفر کرد.

این که ایران به روسیه اجازه داد تا از پایگاه نظامی نوژه برای هدف قرار دادن مواضع داعش در سوریه استفاده کند، نشان می دهد تهران و مسکو به دنبال گسترش همکاری های خود درباره بحران سوریه هستند، چرا که هر دو اهداف مشترکی را در این کشور و در سطح وسیع تر، منطقه خاورمیانه دنبال می کنند؛ اهدافی چون شکست گروه های افراطی و تندرو در سوریه و همچنین جلوگیری از گسترش نفوذ غرب.

البته ایران اهداف مختلف خود را در همکاری با روسیه در سوریه در چند سطح مختلف پیگیری می کند. هدف کوتاه مدت تهران جلوگیری از تشدید بی ثباتی در کشور و امن نگه داشتن مرزهای غربی است. به ویژه که داعش اکنون بخش هایی از عراق را اشغال کرده است.

از جمله اهداف بلندمدت ایران نیز توسعه نفوذ خود و حفظ تعادل منطقه ای در برابر قدرت هایی چون عربستان سعودی و ترکیه است. دشمنی دیرینه ایران و عربستان سعودی دیگر بر کسی پوشیده نیست اما شیعیان ایران از رویارویی آشکار با ریاض خودداری کرده و با آل سعود در کشورهای دیگر (عراق، سوریه و یمن) مقابله می کنند و این به معنی حفظ و تقویت چیزی است که اصطلاحا "محور مقاومت" خوانده می شود.

بازی ابرقدرتی روسیه

اهداف مسکو در همکاری با تهران در سوریه هم می تواند به دو بخش کوتاه مدت و بلندمدت طبقه بندی شود. یکی از اهداف کوتاه مدت روسیه تغییر موازنه نیروها در سوریه برای بالا بردن اهرم ها در مذاکرات است. با تداوم بحران اوکراین، باز کردن و حفظ یک جبهه دیگر در جایی که ذینفعان مشابهی، به ویژه ایالات متحده، نیز فعالانه حضور دارند باعث خواهد شد که مسکو فرصت های بیشتری برای مذاکره با واشنگتن بر سر اوکراین داشته باشد.    

روسیه دو هدف بلندمدت دیگر هم دارد. از منظر ژئوپلیتیک، پایگاه نظامی روسیه در طرطوس به روسیه اجازه می دهد که در دریای سیاه و مدیترانه حضوری قدرتمند داشته باشد. با این حال بدون بشار اسد در راس قدرت در سوریه رسیدن مسکو به این اهداف بعید به نظر می رسد.

دومین هدف بلندمدت روسیه، استراتژی بازگشت دوباره به ابرقدرتی است. حملات هوایی به سوریه نخستین عملیات نظامی روسیه در "خارج دور" از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی است. روسیه پیشتر عملیات نظامی را در خارج نزدیک (اوکراین و گرجستان) اجرا کرده بود.

گسترش شعاع تعاملات سیاسی و نظامی بدون دستاوردهای سیاسی بی ارزش است. به همین دلیل به نظر می رسد روسیه در سوریه قصد دارد با نشان دادن این که توانایی ترسیم درگیری ها خارج دور را دارد، عنوان ابرقدرت را دوباره به دست آورد. همکاری با ایران به عنوان یک بازیگر منطقه ای و ستون فقرات محور مقاومت در اینجا نقش بسیاری مهمی بازی می کند.

از شواهد چنین برمی آید که همکاری میان ایران و روسیه در سوریه ادامه خواهد یافت و مسکو فضای بیشتری در مذاکرات با گروه های درگیر جنگ روسیه خواهد داشت. ایران نیز عملیات نظامی محدود خود را برای حفظ منافعش در سوریه و عراق ادامه خواهد داد. در همین حال، مسکو و تهران احتمالا در نشست های آینده درباره این که همکاری آنان چگونه باید به جهان اعلام شود، گفت وگو خواهند کرد.

منبع: راشا دایرکت / تحریریه دیپلماسی ایرانی/ 30          

انتشار اولیه: شنبه 13 شهریور 1395 / انتشار مجدد: یکشنبه 28 شهریور 1395