برجام رویکرد ایران را تغییر می‌دهد؟

نویسنده: ریچارد نفیو 

دیپلماسی ایرانی: انتخابات مجلس شورای اسلامی هفته آینده در ایران برگزار خواهد شد. سوالی که هم اکنون مطرح است اینست که آیا توافق هسته ای که دولت روحانی موفق شد آن را به انجام برساند می تواند به اصلاح طلبان ایرانی کمک کند تا اکثریت کرسی های مجلس را به دست بگیرند؟

هیچ کس نمی داند که آینده سیاسی ایران چگونه خواهد بود؟ مفروض اوباما و دولت وی این است که با به وجود آمدن فرصت های اقتصادی و بالا رفتن انتظارات عمومی، تندروهای ایرانی نیز خود را با منافع جمعی منطبق خواهند کرد.

به طور کلی می توان برنامه جامع اقدام مشترک را ترتیباتی فنی برای کنترل تهدید هسته ای ایران در خاورمیانه و جلوگیری از افول اقتصادی این کشور دانست. هدف آمریکا و متحدان آن طولانی کردن نقطه گریز هسته ای ایران بود. هدف ایران رفع تحریم هایی بود که به شدت اقتصاد این کشور را تحت تاثیر قرار داده بودند.

هدف دولت اوباما مشخص است: مقابله با اقدامات مداخله جویانه ایران در منطقه به همراه حصول اطمینان از اجرای برجام. دولت اوباما بر این باور است که این رویکرد می تواند تاثیر چهره های میانه رو را که رویکردی آشتی جویانه دارند، بر سیاست های ایران بیشتر کند. منطقی که در پشت این استراتژی وجود دارد این است که مردم دوست ندارند مورد سرکوب واقع شوند و بنابراین تا حد ممکن سعی می کنند این محدودیت ها را کم کنند. در نتیجه منابع مالی گسترده تر و دسترسی کنترل شده به جهان خارج، به نیروهای میانه رو ایرانی کمک می کند که قدرت را به دست بگیرند و بر سیاست پیچیده کشور تاثیر بگذارند. بر همین اساس، دولت اوباما امیدوار است که ایران بتواند در سایه تجربه امنیت و رفاه بیشتر، رویکردی سازنده تر در سیاست منطقه ای خود اتخاذ کند.

مخالفان برجام و منتقدین رویکرد اوباما معتقدند که اشتباه بودن این رهیافت در گام نخست ثابت شده است و مفروض حرکت حاکمیت ایران به سوی عقلانیت باطل است. منتقدان معتقدند که امید بستن به به روی کار آمدن حکومتی میانه رو در ایران ناشی از عدم درک صحیح سیستم سیاسی، اقتصادی و ایدئولوژیکی آن است.

منتقدان بر این ادعا هستند که اگرچه برجام توانسته به طور موقت مشکل هسته ای ایران را حل کند، اما این موفقیت به قیمت قربانی کردن تلاش های طولانی مدت برای جلوگیری از خیزش و رشد ایران صورت گرفته است. این رشد هم اکنون به لطف برجام تضمین شده است و از این پس بیشتر شاهد نظامی گری ایران، رفتارهای خصمانه آن علیه غرب و ارزش های غربی و حمایت آن از تروریسم خواهیم بود.

اگر بخواهیم صادقانه قضاوت کنیم متوجه می شویم که شواهدی وجود دارد که می تواند استدلال های منتقدین را توجیه کند. از زمانی که امضای برجام اعلام شده ایران به حمایت خود از بشار اسد، حزب الله و نیروهای حوثی ادامه داده است. ایران در این مدت دست به آزمایشات موشکی زده و با دستگیری سربازان نیروی دریایی آمریکا، سعی کرد واشنگتن را به سخره بگیرد.

همه این ها نشان می دهد که رویکرد ایران در حال تغییر نیست. رد صلاحیت نامزدهای مجلس شورای اسلامی نیز نشان می دهد که مقاومت های جدی برای تغییر رویکرد در ایران وجود دارد.

با این وجود، هیچ یک از این شواهد برای اوباما و کسانی که رویکردی مشابه وی دارند، تعجب برانگیز نیست. در واقع اوباما به خوبی می دانست که برجام به یکباره ایران را تغییر نخواهد داد. بیانیه اوباما در استقبال از به نتیجه رسیدن مذاکرات نیز به صورت ضمنی به این واقعیت اشاره داشت.

افزون بر این، نشانه های اولیه نمی توانند لزوما برای پیش بینی تحولات در دراز مدت مفید فایده باشند. سیاست در ایران نیز مانند آمریکا بسیار پیچیده است. نیروهای متفاوتی در این کشور وجود دارند که با استفاده از ابزار سیاسی و اقتصادی بر سر آینده کشور با یکدیگر رقابت دارند. بحث هایی که در مورد برجام و فواید و مضرات آن مطرح شد، تنها یکی از نشانه هایی است که این رقابت ها را نشان می دهد.

صرف رفع تهدید هسته ای ایران در کوتاه مدت واجد ارزشی ذاتی است، اما ارزیابی برجام تنها بر پایه تاثیر کوتاه مدت آن بر نزاع های داخلی ایران اشتباه است.

چه منتقدان رویکرد سیاسی اوباما نسبت به ایران و چه حامیان آن، نمی توانند با اطمینان کامل به پیش بینی در مورد روند تحولات ایران بپردازند. جمهوری اسلامی پیش از این نیز تجربه تغییرات بزرگ را از سر گذرانده، نوشیدن جام زهر و امضای قطعنامه پایان جنگ ایران و عراق یکی از مهم ترین مواردی است که می توان به آن استناد کرد. حتی در مورد برجام نیز ایران امتیازاتی را واگذار کرده است که پیشتر آنها را غیرممکن خوانده بود. ایران موضع خود را تغییر داد، زیرا دریافت که با تغییر مواضع بهتر می تواند منافع خود را تضمین کند.  

ایران در حال تجربه تغییرات نسلی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مهمی است که می تواند آن را به کلی متحول کند. هر موضوعی، از ادامه بحران سوریه گرفته تا ادامه قیمت پایین نفت می تواند پاسخ ایران به بحران ها، نحوه حکومت مداری در آن و مواجهه آن با غرب را متاثر کند.

واشنگتن باید از فرصتی که در سایه برجام به دست آمده برای بهبود پیوندهای خود با سایر کشورهای خاورمیانه استفاده کند و باید به ایران تفهیم کند که در حالی که این کشور در منطقه جایگاه مهمی دارد، نباید به دنبال سلطه بر آن باشد. برای این منظور دولت اوباما و دولت بعدی وی باید روابط جدیدی با ایران برقرار کنند.

منبع: بروکینگز / ترجمه: تحریریه دیپلماسی ایرانی / 25