برجام؛ شروع درخشان و ادامه دشوار

نویسنده: رابرت آینهورن، مذاکره کننده هسته ای سابق آمریکا

دیپلماسی ایرانی: برجام در هفته گذشته با اعلام رسمی پایبندی ایران به تعهدات خود از سوی آژانس بین المللی انرژی اتمی پیشرفت بزرگی به سمت جلو داشت. در مقابل آمریکا و اتحادیه اروپا نیز به لغو و تعلیق تحریم های هسته ای ایران پرداختند. اگرچه رسیدن به روز اجرای توافق اتفاق قابل توجه و فرخنده ای بود، اما مسیر پیش رو هموار نیست و تضمین تداوم آن دشوار است.

برای اینکه توافق به مرحله اجرا برسد، ایران باید تعهدات خود شامل انتقال ذخایر اورانیوم غنی شده به خارج از خاک ایران، از کار انداختن نزدیک به 12 هزار سانتریفیوژ و از کار انداختن راکتور آب سنگین اراک را کاملا اجرا می کرد. همه این مراحل در بازه ای زودتر از آنچه انتظار می رفت، انجام شد. دلایل چندی از جمله بهره برداری از فرصت های به دست آمده در سایه اجرای برجام برای موفقیت جناح نزدیک به دولت در انتخابات پارلمانی اسفند ماه و توانمندی تیم های ایرانی و آمریکایی در حل موضوعات تکنیکی پیچیده باعث اجرای زودهنگام توافق شد.

موافقان توافق بر این نظرند که نگرانی ایران از بازگشت تحریم ها مانع از تخطی این کشور از تعهدات خود می شود. این موضوع بخصوص در شرایطی که قیمت نفت در پایین ترین میزان خود در سال های اخیر قرار گرفته و وضعیت اقتصادی ایران نیز مطلوب نیست از حساسیت بیشتری برخوردار است.

تنها زمان می تواند پایبندی دائمی ایران به برجام را ثابت کند. در حال حاضر با انتقال ذخایر اورانیوم به روسیه، نقطه گریز هسته ای ایران به یک سال رسیده است. سایت فردو نیز دیگر فعالیت غنی سازی انجام نمی دهد و راکتور آب سنگین اراک نیز دیگر نمی تواند پلوتونیوم تولید کند. با این که تمامی این اقدامات بسیار ارزشمند تلقی می شود، اما اجرای توافق و پایبندی ایران به تعهدات خود موضوعی است که باید در طول زمان تداوم داشته باشد؛ به عبارتی کاهش تعداد سانتریفیوژهای فعال و ذخایر اورانیوم غنی شده باید در طول زمان ادامه پیدا کند، محدودیت ها در تولید سانتریفیوژهای جدید باید تداوم داشته باشد، بازطراحی راکتور اراک باید در دستور کار قرار بگیرد، سایت فردو باید تغییر وضعیت دهد، مواد هسته ای وارداتی باید قبل از تحویل به این کشور مورد بررسی قرار گیرند.

حتی در صورت پایبندی همه طرف ها به تعهدات خود، اختلاف تفسیر در خصوص حوزه های مبهم غیرقابل اجتناب است. برای اجتناب از فروپاشی توافق لازم است که همه طرفین حداقل تساهل را در مورد عدم اجرای مفاد توافق مدنظر قرار دهند و این به معنی مقابله با هرگونه تخطی از تعهدات چه به صورت عامدانه و چه ناشی از سوءتفسیر می شود.

علاوه بر پایبندی به حدود و ثغور توافق، رفتارهایی در خارج از چارچوب توافق نیز می تواند آن را در معرض خطر قرار دهد. از زمان امضای توافق در جولای گذشته، ایران در حوزه های مختلف بین المللی درگیر بوده است. گسترش حضور نظامی ایران در سوریه، حمایت از حامیان مختلف خود در منطقه، اقدام به آزمایش موشکی و برگزاری مانور نظامی در خلیج فارس از جمله این موارد است.

درست است که هیچ یک از این اقدامات نقض برجام تلقی نمی شود، اما اگر اجرای توافق دست ایران را در انجام چنین رفتارهایی بازتر کند( با آزادسازی منابع مالی) حمایت از توافق در آمریکا با مشکل جدی مواجه می شود. تاکنون رئیس جمهور توانسته به کمک نمایندگان دموکرات، رضایت کنگره را در مورد توافق جلب کند. اما در صورت تشدید رفتارهای مداخله جویانه ایران در منطقه ادامه این روند با مشکل مواجه می شود.

چالش از سوی مخالفان داخلی

افزون بر اختلاف نظر در تداوم اجرای برجام و اقدامات منطقه ای ایران، نظرات مخالفان توافق در ایران و و اشنگتن نیز می تواند ادامه راه را به چالش بکشد.

در ایران برخی از نظامیان، بعضی از رسانه ها و عده ای از نمایندگان مجلس با توافق هسته ای موافق نیستند. ادعای این گروه ها این است که برجام راه نفوذ غرب را در ایران هموار می کند. هم اکنون که برجام به روز اجرای رسمی خود رسیده است، ممکن است این نیروها از هر فرصتی برای متهم کردن آمریکا به عدم پایبندی به تعهدات خود، به ویژه در زمینه «تحقق منافع رفع تحریم ها برای ایران» بپردازند.  بسیاری از تجار و شرکت های تجاری به دلیل شرایط اقتصادی حاکم بر ایران و نامشخص بودن آینده توافق، ممکن است رویکردی محتاطانه برای ورود به عرصه اقتصادی ایران پیش گیرند. اگرچه این موضوع ارتباطی با آمریکا ندارد، اما ممکن است به عنوان کارشکنی آمریکا تفسیر شود.

مخالفان توافق در کنگره آمریکا نیز می توانند آن را در معرض خطر قرار دهند. پس از اینکه در سپتامبر گذشته، جمهوری خواهان نتوانستند با تصویب قانونی برجام را رد کنند، مخالفت آنها با توافق کمتر شده است. اما تشدید اقدامات مداخله گرایانه ایران در منطقه می تواند انگیزه این نمایندگان برای مقابله با برجام را افزایش دهد.

با این حال به نظر می رسد که با تصمیم جدی رئیس جمهور آمریکا مبنی بر وتوی هر قانونی که مغایر با برجام باشد، تهدیدی جدی در آینده نزدیک از سوی کنگره متوجه توافق هسته ای نیست. آزادی آمریکاییان بازداشت شده در ایران و تفنگدرانی که وارد آب های سرزمینی ایران شده بودند نیز زمینه مساعد برای پایبندی به توافق در آمریکا را ایجاد کرده است.

در مجموع می توان گفت که برجام شروعی بسیار درخشان داشته است، اما تداوم آن مستلزم توجه ویژه دولت آمریکا، دیپلماسی فعال میان آمریکا و متحدان آن و ایران و ارتباط گسترده با کنگره و افکار عمومی در این مورد در سال های پیش رو است.

منبع: بروکینگز/ ترجمه: تحریریه دیپلماسی ایرانی/25 

انتشار اولیه: دوشنبه 5 بهمن 1394 / انتشار مجدد: شنبه 17 بهمن 1394