رقابت در قفقاز پس از توافق وین

لوک کافی، محقق و کارشناس امنیت آسیایی-اروپایی و فراآتلانتیک

دیپلماسی ایرانی: اواخر قرن هجدهم ارتش ایران از مرزهای ارمنستان به گرجستان راه یافت. تصور می شد که گرجستان توسط روسیه محافظت شود اما مسکو هیچگاه به تعهد خود در دفاع از (منافع) این کشور پایبند نبود. در مدت کوتاهی شهر تفلیس ویران شد. ارتش ایران در شش روز شهر را نابود کرد و هزاران نفر را کشت. ویرانی  و کشتاری شدید که شهر را غیرقابل سکونت کرده بود.

ایران به عنوان یکی از قدرت های تثبیت شده آسیایی-اروپایی، به دنبال کسب جایگاه ویژه اش در قفقاز جنوبی بوده است. در طول قرن های 18 و 19 امپراطوری های روسیه و ایران رقابت شدیدی در منطقه داشتند که عموما مردم منطقه مانند آنچه در تفلیس رخ داد، بهای سنگینی برای آن می پرداختند.

امروز وضعیت به شکل دیگریست. با اینکه ایران و روسیه دیگر برسر گسترش قلمرو در قفقاز جنوبی نمی جنگند اما هنوز بر سر تاثیر گذاری در منطقه با هم رقابت دارند. در این میدان رقابت روسیه تاکنون پیروز بوده است. در نتیجه اعمال تحریم های بین المللی، ایران بلندپروازی های سیاست خارجی خود را محدود کرده بود. در حالی که روسیه در پی تسلط قاطعانه در قفقاز جنوبی به فکر استفاده از نیروی نظامی برای تحقق اهداف ملی خود بوده است، ایران عقب نشسته است.

اما به لطف توافق اخیر وین، تهران منابع بیشتر و وابستگی کمتر به روسیه در سطح بین المللی خواهد داشت. این مسئله پیامدهایی برای قفقاز جنوبی به دنبال خواهد داشت.  بعد از این توافق ایران موقعیت و منابع جدیدش را در جهت دخالت بیشتر در منطقه قفقاز جنوبی بویژه ارمنستان و گرجستان به کار می گیرد. برای این دو کشور مسیحی رابطه با ایران بر مبنای واقعیت های جغرافیایی و تاریخی شکل گرفته است.

حتی قبل از اینکه جوهر توافقنامه وین خشک شود ایران از پروژه های سرمایه گذاری های عظیم بویژه در بخش های حمل و نقل و الکتریسیته در ارمنستان سخن گفته بود. رابطه نزدیکتر ایران و ارمنستان، روسیه را بدگمان خواهد کرد.

در طول سفر عضو مجلس گرجستان به تهران، علی لاریجانی رئیس مجلس ایران گفت که توافق وین فصل جدیدی را آغاز می کند که همکاری های اقتصادی و سیاسی بیشتر ایران و گرجستان را به همراه خواهد داشت.  اگرچه ایران توانایی برقراری روابط خوبی را با ارمنستان و گرجستان دارد، در رابطه با دیگر ملت های قفقاز جنوبی داستان بدین گونه نیست.

رابطه ایران-آذربایجان گرچه به ظاهر گرم و صمیمی است اما در واقع مملو از تنش است. آذربایجان از جمله مناطق عمدتا شیعه نشینی در دنیا است که ایران نتوانسته آن را تحت نفوذ خود قرار دهد. رابطه نزدیک آذربایجان با اسرائیل، ایران را نگران می کند. جامعه آذری بزرگی در ایران وجود دارد که خودمختاری بیشتری از تهران می طلبند. ایران مخالف ادعاهای آذربایجان در دریای خزر است و حتی برای مداخله در عملیات اکتشاف منابع (زیرزمینی) از نیروی دریایی خود استفاده کرده است. این ها همه تنش های بیشتر میان دو کشور را دامن زده است.

گرچه که از طرف دیگر، ایالات متحده تا حدودی قفقاز جنوبی را رها کرده است و مسکو روابط نزدیکی با ارمنستان، دشمن خونین آذربایجان دارد، این احتمال وجود دارد که باکو و تهران بر یک همکاری منطقه ای پراگماتیک تمرکز کنند.

مسئله ای که می تواند احتمال همکاری ایران و آذربایجان را افزایش دهد مسئله انرژی است. در صورت برداشته شدن تحریم ها ایران خبر از 50 پروژه نفت و گاز به ارزش 185 میلیارد دلار می دهد. حداقل تعدادی از این پروژه های نفت و گاز ایران را از طریق خطوط لوله قفقاز جنوبی و ترکیه به اروپا منتقل خواهد کرد. آذربایجان نقش حیاتی در این انتقال خواهد داشت. در مقابل آذربایجان قصد دارد از طریق ایران به بازارهای جدید نفت دست یابد.

از زمان امضای توافق وین، تهران توافق مبادله نفت قدیمی با باکو را احیا کرده است. ایران نفت آذربایجان را برای مصارف داخلی به کشور وارد خواهد کرد و در ازای آن همان مقدار نفت را از طریق مرزهای جنوبی اش، برای آذربایجان صادر خواهد کرد.

گرچه که ایران با روسیه بر سر نفوذ در قفقاز جنوبی رقابت می کند، تهران و مسکو اهداف مشترکی در جهت کم کردن نفوذ خارجی به منطقه بخصوص از سمت ایالات متحده و اتحادیه اروپا دارند. اگر ایالات متحده و اتحادیه اروپا تصمیمی جدی برای نزدیکی بیشتر به قفقاز جنوبی اتخاذ نکنند، خلاء ایجاد شده به رقابت ناسالم ایران و روسیه خواهد انجامید. اگر بخواهیم از تاریخ درسی گرفته باشیم باید بدانیم که این اتفاق پیامدهای مخربی برای منطقه به دنبال خواهد داشت.

منبع: الجزیره/ مترجم: پریسا فرهادی