روابط آشفته ایران و عربستان سعودی

نویسندگان: یوئل گزانسکی و سیگارد نویباور

دیپلماسی ایرانی: سال 2015 ممکن است سال تغییر و تحولات گسترده در خاورمیانه باشد و علت این پیش بینی، احتمال آب شدن یخ روابط ایران و عربستان سعودی است.

در پیش بینی احتمال بهبود روابط ریاض و تهران چند عامل عمده دارد. اولین عامل آغاز فعالیت حسن روحانی به عنوان رئیس جمهور ایران در ماه اوت سال 2013 محسوب می شود. روحانی از زمان انتخاب، تبلیغاتی گسترده را با هدف کاهش تنش ها میان ایران و کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس آغاز کرد. حتی وزیر امور خارجه ایران برای ابراز همدردی با درگذشت ملک عبدالله پادشاه پیشین عربستان سعودی، به کشور رقیب منطقه ای سفر کرد. عامل دیگر را می توان توافق اولیه هسته ای دانست که موضع گیری عربستان سعودی را به عنوان قدرت بالفعل در منطقه تحت تاثیر قرار داده و شرایط ایران را به عنوان قدرت بین المللی نوظهور تغییر داد. سومین عامل در این روند قدرت گرفتن داعش در عراق و سوریه بود که تهدیدی برای ایران و عربستان سعودی محسوب می شود. در عین حال، درماندگی آمریکا در خاورمیانه سبب شده است کشورهای حاشیه خلیج فارس از حمایت آمریکا دلسرد شوند. از سوی دیگر، با درک موقعیت برتر ایران، این کشورها چاره ای جز ایجاد روابط حسنه با ایران ندارند. در آخر نیز می توان به مسئله درگذشت ملک عبدالله و روی کار آمدن پادشاهی جدید در عربستان سعودی اشاره کرد.

با این حال، با توجه به روابط خصمانه ایران و عربستان از زمان انقلاب اسلامی ایران در سال 1979 و ملاحظات راهبردی در دو کشور، حتی به رغم افزایش منافع مشترک میان ریاض و تهران نمی توان انتظار داشت یخ روابط دوجانبه در فاصله زمانی اندک آب شود.

گذشته ناخوشایند

برای مدت زمانی طولانی روابط ایران و عربستان هر ساله وخامت بیشتری می یافت. برای پادشاهی سنی در عربستان سعودی ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد در ایران و اظهارات زهرآلود وی که به طور مداوم از اهداف ایران برای سلطه و برتری در منطقه سخن می گفت، اوج فاجعه بود. بهار عربی که به نظر می رسد بر توازن سیاسی و فرقه ای در منطقه خاورمیانه تاثیر گذاشته است، تنش ها میان دو کشور را تشدید کرد. از سوی دیگر، حمایت ایران از بشار اسد رئیس جمهور سوریه و دولت نوری المالکی نخست وزیر پیشین عراق نیز بر دشمنی ها با عربستان سعودی افزود. تا اواخر سال گذشته به نظر می رسید که ایران و متحدانش در هر دو کشور (سوریه و عراق) و همچنین لبنان و یمن از برتری برخوردار هستند.

عربستان سعودی که در ظاهر و به طور رسمی روابطی صمیمانه با ایران دارد، پشت صحنه برای کاهش نفوذ ایران در منطقه تلاش می کند. عربستان سعودی از قدرت نرم و ثبات ارز به عنوان بخشی از تلاش های خود در برابر نفوذ ایران استفاده، و درعین حال برای مقابله با توهم یا احتمال مداخله ایران در بحرین و یمن به هر دو کشور نیرو اعزام کرد. تهران نیز به نوبه خود ترجیح می دهد در ظاهر روابط دوستانه را با عربستان سعودی حفظ کند و در مقابل از طریق اقدامات پنهانی علیه رقیب دیرینه خود در منطقه عمل نماید. دو کشور همچنین از ضعف دولت های روی کار آمده پس از بهار عربی برای دامن زدن به ناآرامی در میان اقلیت های قومی استفاده کردند.

اما شرایط با روی کار آمدن حسن روحانی خیلی سریع تغییر کرد. رئیس جمهوری جدید تبلیغات و تلاش ها را برای پایان دادن به انزوای منطقه ای و بین المللی ایران و به ویژه برای لغو تحریم های اقتصادی اعمال شده علیه این کشور آغاز کرد. وی در این راستا برای کاهش اختلافات با دشمنان ایران و همچنین کاهش تنش ها میان این کشور و برخی از کشورهای حاشیه خلیج فارس، تلاش کرد.

وی در ابتدا از برخی اختلاف نظرهای موجود میان برخی از کشورهای کوچک حاشیه خلیج فارس و عربستان سعودی استفاده کرد تا این کشورها را از تشکیل جبهه ای متحد علیه ایران باز دارد و برای متقاعد ساختن آنها در مورد اینکه زمان تغییر کرده و داشتن روابط حسنه با ایران به نفع آنهاست، تلاش کرد. هدف اصلی در این روند منزوی سازی عربستان سعودی بود که رقیب اصلی ایران از نظر ایدئولوژیکی و مذهبی در منطقه خلیج فارس محسوب می شود و تنها کشوری است که قدرت اقتصادی و نظامی مورد نیاز برای مقابله با ایران را در منطقه دارد.

در عین حال برای ایران مهم بود که تصویر منفی ایجاد شده را تغییر و وجهه ای مثبت از خود ارائه نماید و بدین منظور، دولت ایران روابط نزدیکتری با کشورهای حاشیه خلیج فارس برقرار کرد. تبلیغات گسترده دولت ایران برای بهبود روابط از طریق چندین سفر رئیس جمهور و وزیر امور خارجه به کشورهای مربوطه و مصاحبه و انتشار بیانیه در مورد لزوم اتحاد و همکاری در جهان اسلام و حتی شماری توافقنامه تجاری و گردشگری با کشورهای منطقه، صورت گرفت.

به طور قطع مذاکرات هسته ای جاری که نگرانی هایی را در مورد برنامه هسته ای ایران در منطقه ایجاد کرد، بر تلاش های روحانی برای بهبود روابط تاثیر منفی گذاشت. ایران درست پیش از امضای توافقنامه اولیه با مذاکره کنندگان پنج به علاوه یک در اواخر سال 2013، در راستای کاهش تنش ها در منطقه خلیج فارس تلاش کرد. به گزارش یک نشریه عرب، محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران از همسایگان این کشور خواست منطقه را از مداخله خارجی پاک کنند: «حضور نیروهای خارجی از گذشته به ایجاد بی ثباتی های داخلی در کشورهای میزبان این نیروها منجر شده است.» اما از آنجا که پایگاه های نظامی آمریکا در کشورهای حاشیه خلیج فارس به عنوان سدی در برابر سلطه و برتری ایران در منطقه انگاشته می شد، سخنان ظریف تاثیر چندانی در شرایط نگذاشت. البته کشورهای پادشاهی عرب در منطقه همچنان راهبرد خود را برای اتخاذ موضع رسمی معتدل و دوستانه در مقابل ایران، ادامه دادند.

دستیابی به توافق

کشورهای سنی و عرب بار دیگر در پی تحولات در سوریه و عراق ارتباطی نزدیک با یکدیگر برقرار کردند. در شرایط کنونی بسیاری در کشورهای حاشیه خلیج فارس نگران این مسئله هستند که ناتوانی شورشی ها در مقابله با دولت اسد، ریاض را به توافق با تهران (و مسکو دیگر حامی بشار اسد) در خصوص آینده سیاسی سوریه ترغیب کند. مصالحه میان رهبر جبهه سنی (عربستان سعودی) و رهبر جبهه شیعه (ایران) در منطقه به طور احتمالی بر شرایط عراق نیز تاثیرگذار خواهد بود. در عین حال، همکاری خاموش تهران و ریاض که به انتخاب نخست وزیر جدید در عراق منجر شد، در مبارزه با داعش نیز کمک مهمی خواهد بود.

کشورهای پادشاهی حاشیه خلیج فارس پیشروی های داعش را با نگرانی دنبال می کنند. تا زمانی که این گروه تروریستی تنها در عراق فعالیت و ایران نیروهای خود را برای مبارزه با این گروه بسیج کرده بود، کشورهای حاشیه خلیج فارس آسوده خاطر بودند. اما داعش اکنون منافع کشورهای عرب منطقه از جمله خاک عربستان سعودی را نیز تهدید کرده است و اکنون ایران و آمریکا در مبارزه با این گروه با یکدیگر همکاری می کنند. با توجه به تغییر شرایط، عربستان سعودی احتمالا برای جلوگیری از پیشروی های بیشتر داعش، در مورد همکاری با ایران تصمیم گیری خواهد کرد. تاریخ نشان می دهد که هر دو کشور عملگرا هستند و موضع خود را در صورت نیاز و با توجه به شرایط خاص، تغییر می دهند.

در همین راستا، ظریف پس از دیدار با سعود الفیصل وزیر امور خارجه عربستان سعودی در حاشیه اجلاس سازمان ملل متحد در ماه سپتامبر از «برگی جدید در روابط میان دو کشور» خبر داد. اما فیصل رویکردی محتاطانه اتخاذ و بر لزوم متحد شدن نیروها در مبارزه با داعش تمرکز کرد.

تأمل در صلح

ایران و عربستان سعودی سیاست های خارجی چندگانه ای اتخاذ کرده اند که هم همکاری و هم مقابله را شامل می شود. با چنین رویکردی، آنها می توانند به مرور زمان روابط را در حاشیه خلیج فارس بهبود بخشند و در عین حال قدرت خود را در منطقه حفظ کنند. دو کشور برای دستیابی به مصالحه ای تاریخی راه طول و درازی در پیش دارند. در شرایط کنونی نگرانی کشورهای عرب منطقه از برتری ایران سبب می شود رفتاری محتاطانه داشته باشند و این روند به ویژه در صورت قدرت گرفتن بیشتر ایران، احتمالا مدت زمانی طولانی ادامه خواهد داشت. اگرچه در شرایط کنونی به نظر می رسد نگرانی ها از قدرت گرفتن ایران همکاری با این کشور را به خطر می اندازد اما حتی همکاری نسبی نیز می تواند به حل برخی مشکلات بزرگ و حساس منطقه کمک کند.

منبع: فارن افرز / مترجم: طلا تسلیمی