فصلی جدید در روابط ایران و ترکیه

مترجم: مقصود عهدی

دیپلماسی ایرانی: نخست وزیر ترکیه رجیب طیب اردوغان در 28 و 29 ژانویه 2014 دیداری رسمی از تهران به عمل آورد. این دیدار از جهت توسعه روابط ترکیه و ایران و در پی بروز سردی روابط در سال های اخیر در پی دلایل متعدد پیچیده، نقطه ای تازه قلمداد می شود.

از این دیدگاه، در دیدار اردوغان از تهران سردی روابط طرفین و وجود موانع مستعد در توسعه روابط طرفین مورد بحث گذاشته شد.

نکات مشترک در روابط دو طرفه: کمیته همکاری دوجانبه در عالی ترین سطح

همراهان نخست وزیر ترکیه  دراین دیدار رسمی احمد داوود اوغلو وزیر امور خارجه، تانر ییلدیز وزیر انرژی و وزیراقتصاد نیهات زیبک بودند. در این سفر اردوغان با رهبر جمهوری اسلامی ایران آیت الله علی خامنه ای، رئیس جمهور حسن روحانی و معاون اول اسحاق جهانگیری ملاقات کرد. در این ملاقات موضوعاتی چون روابط دوجانبه، مدیریت بحران های منطقه ای، نگرانی های مشترک طرفین در راستای منابع تهدیدات منطقه ای و احتمال افزایش تجارت طرفین تا سال 2015 به سقف سی میلیارد دلار مطرح گردید. ماحصل این دیدار عقد سه قرارداد و یک اعلامیه مشترک بود ( قرارداد ها شامل تفاهم نامه تشکیل کمیته تجاری مشترک بین طرفین، تفاهم نامه تجاری ترجیحی و تفاهم نامه همکاری بین آژانس خبری ایران (ایرنا) و آنادولی آژانس است).

مهمترین نتیجه ملاقات رئیس جمهور روحانی و اردوغان در کنار تشکیل کمیته همکاری در بالاترین سطح، امضای بیانیه سیاسی مشترک بود. در 10 سال اخیر هر دو کشور علی رغم توسعه قابل ملاحظه روابط متقابل، از پتانسیل های جایگزین فراوانی برای توسعه هر چه بیشتر روابط برخوردار بودند. برجسته شدن همکاری های هر چه بیشتر سیاسی بین ترکیه و ایران در چارچوب کمیسیون همکاریهای استراتژیک در عالی ترین سطوح(یکی از مهمترین ابزارهای سیاست خارجی ترکیه) که قبلا با کشورهای زیادی این تفاهم نامه امضا شده است، قبلا موضوع بحث قرار نگرفته بود. فلذا با وجود علاقه مندی رهبران ایران به همکاری های منطقه ای با ترکیه، رهبران ترکیه به این علاقه مندی تمایل مثبت نشان نداده بودند.

برخورد محتاطانه اینچنینی ترکیه با ایران قبل از هر چیز ناشی از دو علت است: یکی از این عوامل وجود تنش در روابط بین ایران غرب و مخصوصا آمریکا بود.از یک طرف تنش های حاصل از برنامه هسته ای ایران و از طرف دیگر سیاست خارجی رادیکال در دولت محمود احمدی نژاد که منجر به منزوی شدن هر چه بیشتر ایران در سیستم بین المللی شده بود، همراهی ترکیه با ایران را دشوار می ساخت. دومین دلیل برخورد محتاطانه دولتمردان ترکیه با ایران برداشت های متفاوت نسبت به بعضی از سیاست های منطقه ای ایران بود. ترکیه که خواهان استقرار و ثبات در منطقه بوده و همراه با آن در کنار روند لیبرالیزه شدن تدریجی اقتصاد و سیاست در منطقه، سیاست خارجی ایران در منطقه مخصوصا در کشورهایی هم چون عراق، لبنان و سوریه را تفکری در راستای برهم زدن ثبات در منطقه تلقی می کرد و در نتیجه  در راستای بازیگری در مسائل منطقه از ایران دور شده بود.

در این راستا روی کار آمدن دولت جدید در ایران به رهبری حسن روحانی و در پیش گرفتن سیاست دیپلماسی و همکاری در عرصه بین المللی به جای برخورد قهرآمیز در سیاست خارجی، ترکیه را بیش از پیش به ایران نزدیک گردانید. روحانی در کنار اخذ رویکرد سازش با غرب در مسئله هسته ای و شفاف سازی در این حوزه و توسعه هر چه بیشتر روابط با همسایگان در منطقه، از سوی ترکیه نیز جوابگویی های مثبتی را دریافت کرد. در راستای نزدیکی طرفین به هم تشکیل کمیته همکاری مشترک در سطوح بالا به موضوع روز تبدیل شده که نشانگر نیت اصلی هر دو طرف در توسعه روابط دوجانبه در یک چارچوب مشخصی است.

طبقه بندی وعقلایی شدن روابط تهران – آنکارا

توسعه روابط تهران و آنکارا در سایه چنین تحولاتی به معنای حل تمامی مسائل فی مابین و مخصوصا به معنای برطرف شدن اختلاف نظر طرفین در قبال مسائل منطقه ای نیست. علی رغم مسائل موجود و اختلاف نظر طرفین، توسعه روابط دو طرفه بیشتر به معنای تایید دوباره حاکم شدن روح منطق و رویکرد عقلایی در روابط طرفین و طبقه بندی مسائل پیش روی آنها است. کسب رویکرد منطقی و همچنین طبقه بندی روابط دوطرفه از اوایل سال 2000میلادی شروع شد. توسعه روابط با رویکرد منطقی و عقلی سبب از میان برداشتن نقاط اختلاف برانگیز شده و زمینه های مشترک و مستعد همکاری بین هر دو طرف را سامان خواهد بخشید. تقسیم بندی حوزه های همکاری نیز به معنای مدیریت روابط دوطرفه در تمامی حوزه ها است. به عبارتی به معنای مدیریت جداگانه محورهای همکاری در حوزه های مختلفی چون سیاسی، امنیتی، فرهنگی و اقتصادی از یک طرف و از طرف دیگر نیز حوزه های همکاری در سطوح مسائل منطقه ای است. متعاقبا نیز درسایه تقسیم بندی و مدیریت حوزه های همکاری مختلف، اختلاف در یک حوزه سبب برهم خوردن روابط درسایر زمینه ها نیز نخواهد گردید.

هم چنان که در این زمینه  در سالهای اخیر شاهد وقایع ایی تایثر گذار در روابط تهران – آنکار هستیم. زیرا با مروری بر گذشته، گسترش رادارهای آمریکایی در چارچوب استقرار سپر دفاع موشکی ناتو در خاک ترکیه در سال 2011، استقرار سیستم دفاع موشکی پاتریوت در مرز ترکیه – سوریه در راستای اتفاقات روی داده در سوریه و عراق، روابط آنکارا – تهران را با یک تهدید جدی مواجه ساخت. جالب است که در حین این چنین سردی روابط بین تهران و آنکارا، حجم مبادلات تجاری رکورد شکسته و در سال 2012 به مرز 22 میلیارد دولار رسید. این موفقیت نشانگر برخورداری از پتانسیل بالا در هر دو طرف جهت توسعه هر چه بیشتر روابط است.

موانع مستعد در توسعه روابط ایران – ترکیه

در ماه های اخیر ترتیب یک دیدار رسمی از ترکیه از سوی رئیس جمهور ایران حسن روحانی نیز بسیار محتمل است. در چارچوب این ملاقات نیز احتمال عقد قراردادهای تازه ای نیز می رود. در مسیر توسعه روابط دو کشور در کنار این تحولات و با توجه به حاکم شدن روح منطق و عقل و مجزا کردن حوزه های مختلف همکاری در روابط  دو طرفه، موانع مستعدی نیز وجود دارد. قبل از هر چیز با توجه به محتاط بودن طرفین در چارچوب ملاقات های متقابل درسطوح بالا، تقویت حس همکاری و اعتماد طرفین ضروری بوده و قبل از آن وجود یک سری از تفاهم نامه ها الزامی است. اما باید گفت که در راستای اجرای تفاهم نامه ها طرفین با یکسری از مشکلات مواجه خواهند شد. اگر چه این مشکلات می تواند در قالب های فنی و یا بوروکراتیکی ظاهر گردد اما مشکل اساسی ناشی از عدم وجود اراده سیاسی قوی در جهت توافق نهایی است. تفاهم نامه های امضاء شده بین طرفین نیز با مشکلات متعددی مواجه است. به عنوان مثال اهداف ترکیه در ایران در سال 2007 در جهت روی آوردن، اکتشاف، بهره وری و بازاریابی از گاز طبیعی ایران بعد از مدت زمان طولانی مذاکره به فراموشی سپرده شد. هم چنان که امضای موافقت نامه تجاری ترجیحی در پی سفر اردوغان به ایران، چندین سال موضوع بحث روز بود. حتی علی رغم امضای این تفاهم نامه در پی سفر رئیس جمهور عبدالله گل به ایران در سال 2011، این تفاهم نامه حال حاضر شکل واقعی به خود می گیرد.

یکی دیگر از عوامل مستعد تبدیل شدن به مانع  درزمینه همکاری طرفین، از دست دادن قدرت رئیس جمهور ایران حسن روحانی است. همان طور که در بالا ذکر شد با تغییر رویکرد ایران در سیاست خارجی بدنبال روی کار آمدن حسن روحانی، جایگزین های ترکیه نسبت به ایران رنگ باخته است. نزدیکی بجای ترکیه به ایران در این برهه را می توان یک گام در جهت حمایت معنوی و تشویق دولت روحانی از جانب ترکیه نیز تحلیل کرد. فقط از بعد توازن سیاسی، ظرفیت و آینده سیاسی دولت روحانی در بعدی وسیع در زمینه حل مسئله هسته ایران، به عملکرد و موفقیت آن بستگی دارد. شکست روحانی در این زمینه نیز می تواند به تغییر تعادل سیاسی در این سبب گردد. متعاقبا نیز با توجه به این موضوع، تغییرات به وجود آمده تازه در قدرت سیاسی و سیاست خارجی ایران می تواند باعث بوجود آمدن مشکلات تازه ای در روابط ایران و ترکیه گردد.

منبع متن اصلی : مرکز تحقیقات استراتژیک خاورمیانه

(Orsam)

http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=4931