سایه انتخابات ترکیه بر مذاکرات صلح ایمرالی

نویسنده: امید حسینی*

دیپلماسی ایرانی: ریشه مساله کُرد در ترکیه به زمان تاسیس این دولت در دهه سوم قرن بیستم باز می گردد تلاش دولت ترکیه برای به وجود آوردن کشوری از نظر قومی تُرک و حذف دیگران و ایجاد دولت مرکزی قدرتمند باعث در پیش گیری سیاست انکار و امحا نسبت به کُردهایی شد که در بدو تاسیس مانند برادر و شریک از آنها نام برده شده بود. حتی به عنوان نوعی جنگ فرهنگی تلاش شد بعد از سرکوب بیرحمانه قیام دیرسیم در سال 1938 اولین بار واژه "تُرک کوهی" برای نامیدن کُردها بکار گرفته شود. ایدئولوژی کمالیسم که اشاره به افکار مصطفی کمال دارد حاضر نبوده و نیست وجود و فرهنگ کُردها را بپذیرد و بر اساس تاکید بر قومیت تُرک و حذف کُردها شکل گرفته است.

کودتای دهه 1980 و محدودتر شدن آزادیهای موجود

سرکوب  قیام دیرسیم به مدت چند دهه باعث سکوت جنبش کُردها در ترکیه شد تا اینکه در دهه 1970 میلادی گروههای چپ گرا فعال شدند و کُردها نیز در این فضا در پی اهداف و خواسته های خود بودند با اوج گرفتن فعالیت چپ گرایان نهادهای کمالیست چاره را در کودتایی یافتند که 1980 به وسیله "کنعان اورن" به وقوع پیوست. کودتا با موج وسیع دستگیری و زندانی کردن فعالین همراه بود که فعالین کُرد نیز سهم و هزینه قابل توجهی را متحمل شدند.

قانون اساسی برآمده از کودتا که در حال حاضر نیز در ترکیه معتبر است هیچ جایگاهی نه تنها برای کُردها و فرهنگشان قائل نشد بلکه در جاهایی هم علیه آن شد. شکنجه های سخت و زندانهای طولانی مدت باعث قطع امید کُردها به اصلاحات شد و در مقابل اندیشه مبارزه مسلحانه را با استقبال بیشتری مواجه کرد آن هم در حزبی شد که دو سال قبل تاسیس شده بود و اکنون رهبرانش بخشی در زندان و بخشی نیز به سوریه و دیگر کشورها فرار کرده بودند حزب کارگران کُردستان (پ ک ک) مبارزه مسلحانه را علیه دولت ترکیه از 15 آگوست1984  بطور رسمی شروع کرد مبارزه­ای که 29 سال ادامه یافته است.  

روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه در ترکیه

اما بر سرکار آمدن حزب اسلامگرای لیبرال عدالت و توسعه از سال 2002 و تلاش این حزب برای حفظ خود در برابر کمالیست ها باعث شد نیم نگاهی به کُردها داشته در صدد جلب آرای آنها باشد؛ سقوط صدام در مارس 2003 و رسمیت یافتن حکومت  منطقه ای کُردستان در همسایگی ترکیه و تلاش ترکیه برای رسیدن به عضویت در اتحادیه اروپا و همچنین عدم از بین رفتن حزب کارگران کُردستان بعد از دستگیری رهبرش همگی دلایلی قانع کننده برای لزوم مذاکره و حل مساله کُرد در ترکیه بودند.

تحولات اخیر خاورمیانه و شروع اعتصاب غذایی که زندانیان سیاسی کُرد در سپتامبر 2012 آغاز کردند بعد از گذشت دو ماه و رسیدن به مرز مرگ اعتصاب کنندگان و اینکه هیچ چیز نتوانست اعتصاب کنندگان را که بیش از 600 نفر بودند قانع به شکستن آن کند جز پیام اوجالان؛ بلافاصله بعد از 68 روز اعتصاب که خواستار آموزش به زبان کُردی و پایان دادن به ایزوله کردن اوجالان در زندان که بیش از 400 روز اجازه هیچ گونه ملاقاتی را به او نداده بودند این پیام اوجالان بود که اعتصاب کنندگان را قائل به شکستن اعتصابشان نمود.

اندیشه بجای اسلحه

از این به بعد مشخص شد که هنوز اوجالان قدرت و نفوذ قابل ملاحظه ای دارد و حرف اول را می زند؛ و این یکی از عوامل تاثیر گذار در آغاز مجدد گفتگو میان دولت ترکیه و پ.ک.ک شد. بنابراین حکومت حزب عدالت و توسعه گفتگوهایی را با ریاست "هاکان فیدان" رییس سازمان اطلاعات ملی ترکیه  با اوجالان در زندان شروع کرد این گفتگوها بعد از رفت و آمدها و رد و بدل شدن نامه هایی میان حزب صلح و دموکراسی، رهبران پ ک ک در قندیل و اروپا به پیام تاریخی اوجالان منجر شد که در اجتماعی چند صد هزار نفری در روز نوروز (21 مارس) به وسیله نمایندگان حزب صلح و دموکراسی"پروین بولدان" به زبان کُردی و "سری ثریا ئوندر" به ترکی قرائت شد جوهر پیام این بود "بگذارید سلاح ها ساکت شوند ما به موقعیتی رسیده­ایم که دیگر لازم است اندیشه و سیاست بکارگرفته شود." این اولین باری نیست که برای رسیدن به توافقی تلاش می شود در همین زمینه مذاکرات دیگری بنام اسلو نیز در سال 2009 انجام شده بود که با شکست مواجه شد.

بعد از پیام اوجالان رهبران پ ک ک به منظور نشان دادن حسن نیت خود چند نفر از سربازان دولت ترکیه را که دستگیر کرده بودند آزاد کردند و فرآیند آتش بس و بیرون کشیدن نیروهایشان از داخل خاک ترکیه را از 8 می شروع کردند و منتظر پاسخ و جواب مثبت دولت شدند.

اعلام بسته دموکراسی توسط دولت

دولت ترکیه بعد از ماه ها سرانجام در 30 سپتامبر بسته موسوم به"بسته دموکراسی" را اعلام نمود اما محتویات این بسته با آنچه کُردها انتظار داشتند تفاوت زیادی داشت و بعضی ها را ناامید کرده و حتی بعضی نیز سخن از شکست فرآیند صلح گفتند. البته این زیاد هم دور از انتظار نبود چرا که حزب عدالت و توسعه در دو سال آینده دو انتخابات سراسری و مهم شهرداری ها و ریاست جمهوری را پیش رو دارد بنابراین ترجیح می­دهد دل تُرک ها را بدست آورد و هر روز خطاب ناسیونالیستی تُرکی این حزب بیشتر برجسته می­شود و رقابت های داخلی و درون حزبی میان عبدالله گُل و رجب طیب اردوغان برای پست ریاست جمهوری نیز مزید بر علت است.

خواسته کُردها از دولت

اما در این بین کردها خواسته های نسبتاً روشنی از دولت مرکزی داشته و دارند که در مذاکرات موسوم به صلح نیز مطرح شده اند که مهمترین آنها عبارتند از:

1- کاهش تمرکز ساختار دولت ترکیه و افزایش اختیارات منطقه ای؛

2- اصلاح قانون اساسی و حذف هرگونه تبعیض براساس هویت و قومیت؛

3-رسمیت یافتن زبان کُردی و بکار گرفته شدن آن در آموزش و عرصه عمومی؛

4-کاهش حدنساب برای حضور رسمی احزاب در پارلمان ترکیه از 10 درصد کل آرا سراسری به 5 درصد؛

5- اصلاح قانون ضدترور که به وسیله آن هزاران فعال کُرد اعم از روزنامه نگار، سیاستمدار و فعال مدنی بطور موقت بازداشت هستند حتی بازداشتی­هایی وجود دارد که بمدت چهار سال است در این وضعیت و بدون محاکمه زندانی هستند.

اقدامات دولت ترکیه

در مقابل دولت ترکیه اقداماتی که تاکنون انجام داده است به شرح زیر بوده اند:

1-قانون گذاری در مورد آموزش زبان کُردی؛

2- کلاس آموزش زبان کُردی در مدارس بصورت اختیاری نه بکارگیری در کل مراحل؛

3- اجازه آموزش زبان کُردی در آموزشگاههای خصوصی؛

4- تاسیس تلویزیون به زبان کُردی؛

طبیعی است که این اقدامات از طرف کُرد به هیچ وجه کافی دانسته نشده و به همین دلیل بسته دموکراسی را نا اُمید کننده دانستند.

تغییرات در کادر رهبری پ.ک.ک

در چنین فضایی به ناگاه حزب کارگران کُردستان در ۱۰ ژوئیه (۱۹تیر) ضمن تایید خبر تعویض رهبران جناح سیاسی این حزب اعلام کرد که به رغم "رویکرد منفی" دولت ترکیه کماکان در جهت دستیابی به صلح تلاش خواهد کرد. پ ک ک  اعلام کرد "مراد کارایلان" از مسئولیت ریاست شورای رهبری حزب کنار گذاشته شده و از این پس "جمیل بایک" و "بسه هوزات" مشترکاَ رهبری سیاسی حزب را برعهده خواهند داشت این تصمیم در نهمین نشست عمومی "کنگره خلق" اتخاذ شده است؛ از این پس ریاست امور سیاسی "پ ک ک" مشترکا برعهده یک مرد و یک زن خواهد بود. جمیل بایک یکی از اعضای موسس پ ک ک است که گرایش چپ در او برجسته تر است و بعضی ها نیز مدعی هستند تمایلی به صلح ندارد در حالیکه مراد کارایلان بیشتر گرایش ناسیونالیستی کُردی دارد.

توقف بازگرداندن گریلاها به قندیل

پس از آنکه خواسته های کردها با جواب روشنی از سوی دولت مواجه نشد، بایک در 1 سپتامبر اعلام نمود که فرآیند بیرون کشیدن نیروها را متوقف کرده اند و در مصاحبه ای در 20 اکتبر با رویترز داشت گفت "فرآیند صلح به پایان رسیده است؛ یا دولت ترکیه مذاکرات عمیق و موثر را با جنبش کُرد شروع می­کند یا یک جنگ داخلی در ترکیه آغاز می شود؛ ماسلاح ها را خاموش کردیم تا سیاست بتواند حرف بزند اما آنها سیاست را زندانی کردند."

نگرانی در میان طرفداران صلح

اوجالان نیز در دیدار اخیر برادرش با او گفته است خواستار "مذاکرات عمیق و جدی" با دولت است تا روند صلح به نتیجه­ای برسد. چنگیز چاندار روزنامه نگار مشهور متخصص مساله کُرد می­گوید نباید این گفته پ ک ک که می­گوید با تردید به فرآیند صلح می­نگرد اشتباه فهمیده شود: "پ ک ک نگفته که علیه فرآیند است بلکه عملی نکردن قول­ها و وعده­هایی را که به اوجالان داده شده را مد نظر دارد آنها می­خواهند دولت ترکیه را تحت فشار قرار دهند؛ اوجالان خودش فرآیند را شروع کرده و خودش تنها کسی است در میان رهبران پ ک ک که می­تواند به آن پایان دهد؛ نه فقط پ ک ک بلکه روزنامه نگاران و ناظرین نیز معتقدند حکومت آن اندازه که به فکر انتخابات سال آینده است بفکر فرآیند صلح نیست تا بعد از برگزاری انتخابات انتظار تحول مهمی در فرآیند صلح نمی رود اما بعد از آن دیگر بهانه ای برای تاخیر وجود نخواهد داشت".

در چنین وضعیت مذاکراتی معمولا نیاز به یک طرف سوم برای میانجی­گری و برطرف کردن سوتفاهم­ها و نزدیک کردن مواضع طرفین وجود دارد اما در این مذاکرات طرف سومی وجود ندارد و بهتر است گفته شود دولت ترکیه نمی خواهد طرف سومی را وارد این مذاکرات کند. در حالیکه گزارش اخیر "گروه بحران بین المللی" نیز توصیه کرده بود که طرف سوم به مذاکرات وارد شود در مصاحبه اخیر خود نیز بایک خواستار ورود طرف سوم شده بود.

چاندار در این مورد می گوید "در فرآیندهای صلح این چنین نیاز به وجود طرف سوم بدلیل برطرف کردن سو تفاهم­ها و تایید کردن واقعیت ها وجود دارد هرچند کُردها بر وجود طرف سوم تاکید می­کنند اما دولت در برابر ورود طرف سوم حساس است و آن را غیر واقعی می داند". حال باید دید دولت و رهبران پ.ک.ک سرانجام در این مرحله چه اقداماتی را برای پیشبرد روند صلح در پیش خواهند گرفت؟ روند صلحی که حصول به آن بسیار سخت و دارای موانع متعددی است!

* کارشناس ارشد روابط بین الملل از دانشگاه تهران