آنکارا دوباره شریک بغداد می‌شود

دیپلماسی ایرانی: داود اوغلو با روشن کردن چراغ دوستی به بغداد رفته است. دو کشوری که تا همین چندی پیش شدیدترین حملات و انتقادها را در عالی سطوح متوجه یکدیگر می کردند، اکنون در شرایطی قرار گرفته اند که می گویند باید روابطی شکل بگیرد که آن قدر پایدار و حسنه باشد که حتی با تغییر دولت ها و مسئولان هم خدشه ای به آن وارد نشود. اکنونˈهوشیار زیباریˈ وزیر امور خارجه عراق هم در نشست خبری مشترک با ˈاحمد داود اوغلوˈ همتای ترک خود می گوید که تنش پایان یافته است و ما صفحه تازه ای را در روابط دوجانبه باز کرده ایم. روابط دو کشور از اوایل سال 2012 میلادی که ˈطارق الهاشمیˈ معاون پیشین رئیس جمهوری عراق در پی متهم شدن از سوی دولت به فرماندهی جوخه های تروریستی به ترکیه گریخت، به تیرگی گرایید،همچنین حمایت ترکیه از مخالفان دولت عراق و بستن قراردادهای یک جانبه انرژی با منطقه خودمختار کردستان در شمال عراق نیز به این تنش ها بیشتر دامن زد  تا آن جا که دو طرف برای هم دعای برکناری از قدرت می خواندند.  دکتر بهرام امیر احمدیان، تحلیلگر مسائل خاورمیانه به بررسی دلیل اصلی رویکرد جدید دو کشور برای برقراری روابط حسنه و همکاری های منطقه ای میان آنها پرداخته است که در ادامه می خوانید.

نخست وزیر عراق برقراری روابط برابر و مستحکم میان بغداد و آنکارا را خواستار شده است که با تغییر دولت ها و دولتمردان نیز ادامه داشته باشد. عراق و ترکیه تا به امروز فراز و نشیب های زیادی را در رابطه با یکدیگر پشت سر گذاشته اند، در حال حاضر مشکلات اصلی و اختلافات آنها در چه مواردی خلاصه می شود؟

به نظر می رسد یکی ازمشکلات آنها پ.ک.ک است، زمانی که پ. ک. ک در منطقه ای میان عراق و ترکیه تحرک دارد، طبیعی است که ترکیه نگرانی هایی در خصوص این تحرکات داشته باشد و از عراق بخواهد تا فعالیت آنها را محدود کند یا به کردهای عراقی فشار آورد تا به کردهای ترکیه کمک نکنند. این نکته بسیار مهم تر از مسائل اقتصادی است چرا که زیربنای اقتصاد یا داشتن روابط نزدیک دو کشور بیشتر بر این پایه استوار است که در این منطقه آرامش حکم فرما باشد و افکار عمومی ترکیه هم برای برقراری روابط نزدیک تر اقتصادی با عراق به دولت ترکیه فشار نیاورند که اگر جایی تمامیت ارضی و ملی ترکیه تهدید می شود و این مساله حل شود. این موضوعی است که التبه یک سمت آن به ایران مرتبط می شود و سال هاست کمسیون های مشترکی برای همکاری های قومیتی در این زمینه کار می کنند. بر همین اساس ترکیه و عراق منافع و تهدیدات مشترکی هم با دولت مرکزی دارند، به دلیل آنکه عراق در منطقه ای که با ترکیه هم مرز است اقلیم کردستان است و به همین سبب دولت مرکزی نگران مسائل اقتصادی و لوله های نفتی است که از آنجا می گذرد و برای صادرات به بنادر آزاد در دریای مدیترانه می رود. نکته دیگر این که نزدیکی دو کشور در پی توافقاتی است که اخیرا صورت گرفته و دولت ترکیه به تهدیدات عراق پاسخ داده که دیگر نفت را از منطقه کرکوک بدون نظارت دولت مرکزی خریداری نکند، بدین معنا که در حقیقت دولت ترکیه حاضر شده است تا با دولت مرکزی در تماس باشد و دیگر به طور مستقیم از اقلیم کردستان نفت خریداری نکند. این مساله اقتدار دولت مرکزی عراق را افزایش خواهد داد، اما از سوی دیگر تا اندازه ای برای کردها ایجاد مشکل خواهد کرد به این دلیل که علاقه مند نیستند که دولت مرکزی دراین موارد دخالت کند. در عین حال ترکیه هم در مجامع بین المللی دست بالا را خواهد داشت به دلیل آن که از کاهش قدرت مرکزی عراق جلوگیری کرده است. بنابراین به نظر می رسد ترک ها به این صورت هم با اقلیم کردستان و هم دولت عراق همکاری می کنند.

مالکی گفته است شرایط منطقه ایجاب می کند که همکاری ها و رایزنی هایی صورت گیرد و روابط دوجانبه مستحکمی برقرار شود که پایگاه مستحکمی برای همکاری در سطح منطقه باشد. با توجه به اختلافات بسیار گسترده ای که میان دوکشور وجود داشته چه شرایطی پیش آمده که دو طرف قصد آشتی دارند؟

این دو دولت با یکدیگر همسایه هستند و سال هاست که تهدیدات و علایق مشترکی داشته ا ند، همان طور که اشاره شد یک بحث نفت است و لوله هایی که از عراق می گذرد و دوم مساله کردهاست. مساله کردها وجه مشترک هر دو دولت است، در حال حاضر دولتی که درعراق بر سر کار است از شیعیان است اگر سنی ها هم باشند باز هم عامل کردها مساله ای است که دو کشور را به یکدیگر نزدیک می کند، به دلیل آن که از این طریق تهدید می شوند: الف، از نظر تمامیت ارضی عراق که در حال حاضر چالش بزرگی برای این کشور است چرا که از سال 1991 کردها به نوعی خودمختاری در اثر ایجاد منطقه پرواز ممنوع دست پیدا کردند ب، سطح مبادلات تجاری است. عراق قصد دارد به دریای مدیترانه راه داشته باشد، بنابراین عراق نمی تواند به خلیج فارس آمده و سپس به دریای عرب، باب المندب، کانال سوئز و در نهایت با اروپا ارتباط داشته باشد، بلکه می تواند مستقیما به ترکیه متصل شود که هم مرز است و از این طریق به دریای مدیترانه و جهان اروپایی وصل شود. بنابراین ترکیه گذرگاه بسیار خوبی برای عراق است. مساله دیگر آنکه ترکیه صادر کننده تکنولوژی هم است و قدرت سرمایه گذاری دارد پس می تواند نیازهای عراق را برطرف کند به دلیل آنکه ترک ها سرمایه گذاران زیادی دارند که در اروپا کار می کنند، همچنین ترکیه می تواند به بخش خدمات عراق هم کمک کند همانند حمل و نقل و انبارداری، خدمات بازرگانی، فروشگاه های زنجیره ای، ذخیره سازی کالا و این که ترکیه می تواند بخش آموزش این کشور را نیز تکمیل کند. در نتیجه ترکیه می تواند نیازهای عراق را براورده کند و در شرایطی که ایران از سوی سازمان ملل تحریم است این دو کشور می توانند به راحتی با یکدیگر همکاری کنند. بنابراین  ترکیه به خوبی از خلا حضور ایران در مسائل بین المللی و منطقه ای می تواند استفاده می کند که همین کار را هم انجام می دهد. مساله دیگر آن است که ترکیه بازار خوبی برای عراق است و عراق تولید کننده انرژی است و این همان چیزی است که ترک ها به آن نیاز دارند و در حال تبدیل شدن به هاب انرژی منطقه هستند و از طریق قفقاز و روسیه و عراق انرژی وارد می کنند که منابع انرژی ترکیه در میان کشورهای اروپایی توزیع می شود. با توجه به آنچه گفته شد ترکیه نیاز دارد که به خواسته های عراق پاسخ دهد و به همین سبب است با وجود اختلافاتی که شما هم به آن اشاره کردید در عین حال ناگزیرند تا با یکدیگر همکاری کنند. شاید بتوان گفت که دو طرف نوعی سازش تلخی را تجربه می کنند که البته در این سازش هر دو طرف منتفع می شوند به همین سبب است که رابطه دو کشور نزدیک تر می شود و گاهی هم اگر دور شود باز هم دو کشور از نظر اقتصادی به هم وابسته اند به دلیل آن که راه های ارتباطی که ترکیه می تواند در اختیار عراق قرار دهد مقرون به صرفه است. در غرب عراق سوریه و عربستان قرار دارند که بازارهایی نیستند که بتواند عراق را به مثلا به اروپا متصل کند ضمن آنکه مناطق جغرافیایی ناامنی در بادیه الشام است که بیابانی است و امکان سرمایه گذاری و جذب توریسم هم وجود ندارد به همین سبب شمال عراق است که گذرگاهی برای اتصال به اروپا محسوب می شود.

تا چه اندازه با این فرضیه موافق هستید که مالکی برای پیروزی در انتخابات عراق به ترکیه نزدیک شده است؟

طبیعی است هر دولتی برای بقای خود و پیروزی در انتخابات به مسائلی متوسل می شود که ممکن است در حالت عادی آن مسیر را انتخاب نکند. اما باید این نکته را نیز در نظر داشت که در عراق جمعیت سنی هم حضور دارند و آنها از میراث مشترکی با امپراطوری عثمانی برخوردارند، بنابراین مالکی برای اینکه دل رای دهنگان سنی را هم به دست آورد با دولتی که دارای سابقه دیرینه ای است ارتباط نزدیک برقرار می کند. از سوی دیگر مالکی با نزدیکی به ایران هم می تواند آرای رای دهندگان شیعه را هم جذب کند. بنابراین مالکی از این ابزارها استفاده می کند، در نتیجه شاید بخشی از نزدیکی به ترکیه به دلیل جز آراء سنی ها باشد.

یکی از مهم ترین پرونده هایی که دغدغه دو کشور است مساله سوریه است، مواضع سوریه و عراق به هم نزدیک بوده است تا چه اندازه بر این باورید که ممکن است با وجود تضاد مواضع دو کشور عراق وترکیه در خصوص سوریه به همکاری وتوافق مشترکی دست پیدا کنند؟

در شرایط کنونی تهدیدی که هم برای سوریه و هم برای ترکیه و عراق مشترک است جنبش عراق و شام  است، این افراد اسلام گرایان افراطی هستند و اگر این جنبش پیروز شود طبیعی است که در جهت منفی عراق و ترکیه و سوریه را متحول خواهد کرد. بنابراین دولت های درگیر به این نتیجه رسیده اند که اگر دولت مرکزی عراق به سوریه بدون داشتن جایگزین معین از سوی سازمان های بین المللی برای ایجاد ثبات تاکید می کند به این دلیل است ک در این کشور امکان ایجاد ثبات وجود ندارد و همین مساله برای همه مخاطره انگیز است. بنابراین با نزدیکی ترکیه به عراق قصد دارند نشان دهند که دو کشور در یک جبهه مشترک برای مقابله با اسلام گرایی افراطی همکاری می کنند. اگرچه ترکیه و عراق منافع متضادی را در سوریه دنبال می کنند، یعنی عراق از دولت سوریه حمایت می کند در حالی که دولت ترکیه از مخالفان دولت، اما در موضوعی با یکدیگر منافع مشترک دارند و آن هم عدم امکان دسترسی افراطیون عراق و شام به قدرت است و در همین رابطه هم با یکدیگر همکاری می کنند. ممکن است در آینده هم اختلافاتی بر سر مساله سوریه داشته باشند اما روند جریان های سیاسی در سوریه به گونه ای پیش می رود که جامعه جهانی به این نتیجه رسیده است که اگر افراطیون در این کشور پیروز شوند ممکن است قدرت دولت مرکزی را به دست گیرند اما سوریه کشور تجزیه شده ای خواهد شد، بنابراین شرایط کنونی را ترجیح می دهند تا به تدریج نیروهای اپوزسیون بیشتر قدرت بگیرد و این زمان طی شود تا بتوانند آلترناتیوی برای قدرت در سوریه باشند. اما در شرایط کنونی آنها نمی توانند قدرت را به دست گیرند، در نتیجه آن را فرسایشی کردند تا در این مدت نیروهای اپوزسیون و یا ائتلافی قدرت گیرند به همین سبب ترکیه با عراق همکاری می کند.

تحریریه دیپلماسی ایرانی/14

انتشار اولیه: دوشنبه 20 ابان 1392/ باز انتشار: شنبه 25 ابان 1392