ترکیه سوار بر موج پوپولیسم عربی

داووداوغلو که نظریه پرداز دیپلماسی نوین ترکیه و معمار سیاست خارجی این کشور نام گرفته است از منافع خرد سخن گفته و معتقد است  ترکیه بایستی سیاست خارجی خود را بر منافع جز استوار کند و از این طریق به مطالبات کلان دست یابد. در نتیجه این دکترین، نخبگان جدید صحنه سیاسی ترکیه با حفظ اصول سنتی کمالیسم و رویکرد غرب گرایی، نگرش جدیدی را نسبت به مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی در پیش گرفتند که موجب پویایی خاصی در عرصه سیاست خارجی ترکیه گردید.در این رویکرد جدید نگاه به شرق پر رنگ تر از گذشته در سیات خارجی ترکیه جلوه نمایی می کند.

ترکیه برای گام نخست  سیاست «به صفر رساندن مشکلات با همسایگان» را در دستور کار  قرار داد. حل برخی از مشکلات بین ترکیه و ارمنستان، افزایش سطح مراودات سیاسی – اقتصادی ترکیه با ایران و عراق در راستای این سیاست تعبیر می شود. هرچند مشکلات ترکیه با همسایگان بطور کامل به صفر نرسیده است و هنوز اختلافاتی مانند مساله قبرس پابرجاست ولی این استراتژی موجب بروز تحرک و پویایی تازه‌ای در روابط خارجی این کشور طی سال‌های اخیر شد.

اما ترکیه برای کامیابی بیشتر در این استراتژی جدید خود نیازمند نقش آفرینی فعال تر در معادلات منطقه ای بود. خاورمیانه و چالش های بیشمار آن برای غرب و بخصوص آمریکا، می توانست فرصتی تاریخی برای ترکیه فراهم آورد تا با ایفای نقش فعالتر در معادلات منطقه به عرض اندام در عرصه بین المللی بپردازد. ترکیه برای اینکار نیازمند فعال بودن در دو سطح بود. نخست بایستی در میان افکار عمومی و مردم خاورمیانه به مقبولیت می رسید تا بتواند درسطح دوم به چانه زنی های سیاسی با دولتهای منطقه بپردازد.

بعبارتی " دیپلماسی عمومی " مقدم بر " دیپلماسی " محض قرار داشت.اما مشکل مهم ترکیه غیر عرب بودن این کشور بود. کشوری غیر عرب چگونه می توانست در میان مردم عرب زبان به مقبولیت برسد؟ نخبگان ترک با تدبیر و تشخیص صحیح دست به ابتکاری تاریخی زدند. آنان تلاش کردند مساله فلسطین را به گفتمان مشترک خود با جهان عرب تبدیل کنند.

کلید این پروژه از انجا زده شد که بعد از جنگ 22 روزه غزه رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه در برنامه زنده تلویزیونی در حاشیه اجلاس داووس، شیمون پرز رئیس جمهوری رژیم صهیونیستی را به باد تند ترین انتقادها گرفت. این رفتار توام با جسارت و شجاعت همان موتور محرکی بود که ترکیه برای نقش آفرینی فعال تر در معادلات منطقه بدان نیاز داشت. این رویداد به سرعت مورد پسند و تحسین توده های جهان عرب و اسلام قرار گرفت.

پس از آن اتفاق دولت ترکیه با میدان دهی به گروههای مردمی داخلی امکان اعزام کشتی آزادی 2 ترکیه بسوی غزه را فراهم کرد. این اقدام بنام کمک رسانی به مردم غزه ولی در حقیقت با هدف جلب نظر افکار عمومی منطقه خاورمیانه بسوی ترکیه انجام می گرفت. سکانداران جدید عرصه سیاسی ترکیه که سودای " نو عثمانی " گری در سر می پروراندند نیک می دانستند که دولت تندروی اسرائیل چالش های زیادی با آمریکا و اروپا دارد از این رو چندان نگران موضع گیری های تند غرب نبودند.

از اقبال خوش ترک ها، تل آویو در خطایی تاریخی سرنشینان این کشتی را مورد حمله قرار داد و چندین شهروند ترک در حمله کماندوهای اسرائیلی به شهادت رسیدند. این واقعه که توسط خبرنگاران حامل کشتی به طور زنده  برای جهانیان مخابره می شد به سرعت محبوبیت ترکیه در جهان عرب را افزایش داد. توده های مردم عرب که از پس سالها وابستگی زمامدارانشان به غرب و استیصال دولتمردان ایشان در مقابل اسرائیل  سرخورده شده بودند اکنون قهرمان جدیدی را در منطقه می دیدند.

در واقع همان اتفاقی که بر حزب الله لبنان رخ داد و بدلیل مقاومت این تشکیلات در مقابل رژیم صهیونیستی، سید حسن نصرالله مرد سال جهان عرب نام گرفت، این بار برای دولت ترکیه و شخص رجب طیب اردوغان رقم می خورد.  آغاز وزش نسیم "بهار عربی" در خاورمیانه معادلات ترکیه را وارد عرصه جدیدی کرد. همان توده های سرخورده عرب علیه زمامداران ایشان قیام کردند و بن علی، حسنی مبارک و معمر قذافی دیکتاتورهای تونس، مصر و لیبی از تخت قدرت پائین کشیده شدند و موج ازادیخواهی تمام جهان عرب را فرا گرفت. در یمن و سوریه هنوز مناقشه سیاسی پابرجاست.

پادشاهان مراکش و اردن و رئیس جمهور الجزایر تلاش کردند تا با امتیاز دهی به مردم از ادامه خیزش مردمی جلوگیری کنند و در مناطقی چون بحرین هم خواسته ها و مطالبات مردمی با سرکوب تند حاکمیت مواجه شد. در این میان فرصت برای نقش آفرینی ترکیه بیشتر گشوده شد. اشخاص و گروههای مختلف تازه به قدرت رسیده از راشد الغنوشی در تونس تا اخوان المسلمین در مصر بارها اعلام کردند که از مدل حکومتی ترکیه تبعیت خواهند کرد.

این اقبال به ترکیه در حالی رو به افزایش است که ترکیه هیچگاه در طول سالهای مناقشه با اسرائیل سطح رابطه خود با اروپا و آمریکا را کاهش نداده است. ترکیه هم اکنون از بیشترین تعداد نیروی انسانی در ناتو برخوردار است و در مورد میانجی گری های خود در تحولات منطقه با آمریکا نهایت هماهنگی را دارد. نمونه روشن آن، مجموع مواضعی است که ترکیه در قبال سوریه داشته است.

سوریه با اینکه بعنوان یکی از کشورهای محور مقاومت شناخته می شود ولی از ابتدای  درگیریهای داخلی با بی مهری ترکیه مواجه شد. روزنامه صباح ترکیه در فروردین ماه امسال طی مطلبی مدعی شد که لئون پانه تا رئیس وقت سیا در اسفند سال گذشته به ترکیه سفر کرده و با مقامات انکارا درباره موضع گیری علیه بشار اسد توافق حاصل کرده است. این خبر در ان زمان زیاد جدی گرفته نشد ولی مجموع موضع گیری های ترکیه در قبال تحولات سوریه و همچنین تماس های علنی بعدی برای مثال تماس های اوباما و اردوغان درباره سوریه نشان داد که ترکیه کاملا با امریکا هماهنگ بوده است.

در حقیقت اگر چنین نبود جای تعجب داشت چراکه دکترین سیاست خارجی ترکیه می گوید " با حفظ روابط با غرب نگاه به شرق باید داشت "  اقدام چند روز اخیر ترکیه در اعلام نهایی شدن بحث استقرار سامانه دفاع موشکی ناتو در خاک این کشور نیز نشان می دهد که ترک های جوان بیش از هر چیز بدنبال منافع ملی خود هستند. اما در عین حال می خواهند طوری بازی کنند تا قهرمان مردم عرب هم بنظر برسند. شاید به همین دلیل است که آنکارا چند روز قبل از اعلام استقرار سامانه دفاع موشکی ناتو در خاک خود سفیر اسرائیل را اخراج می کند تا بازهم بتواند سوار بر موج پوپولیسم عربی منافع مشترک خود و غرب را پیش ببرد.