خاتمی:اصلاحات را ریشه‌دار و غیر قابل دفع و حذف می‌دانیم
مشروح گفت و گوی سید محمد خاتمی با ماهنامه "نسیم بیداری". وی در این گفت و گو به بررسی ریشه‌های انقلاب اسلامی و اهداف آن پرداخت.
باران: رئیس‌جمهور سابق کشورمان با تشریح اهداف و مبانی انقلاب اسلامی ایران، از دو جریان افراطی و تفریطی که دین و آزادی را در مقابل یکدیگر می‌دانند انتقاد کرد و سپس با دفاع از کارنامه دولت اصلاحات در زمینه‌های مختلف سیاسی و اقتصادی و نیز هسته‌ای، برای روشن شدن حقیقت خواستار آن شد که دست اندرکاران سیاست خارجی و متصدیان پرونده هسته‌ای در فضایی آزاد و منصفانه کارنامه دولت اصلاحات را بررسی کنند.
به گزارش روابط عمومی دفتر حجت الاسلام والمسلمین سید محمد خاتمی ؛ وی در مصاحبه‌ای مشروح با ماهنامه "نسیم بیداری" به بررسی ریشه‌های انقلاب اسلامی و اهداف آن پرداخت.
خاتمی در این گفتگو با تاکید بر اینکه «انقلاب اسلامی در ایران به‌حق مردمی ترین انقلاب بود»، گفت:« این انقلاب در مقایسه با تحولات و انقلاب‌های دیگر آرام ترین حرکت بود یعنی با وجود دگرگون کردن یک نظام نیرومند به لحاظ نظامی،امنیتی و جهات بین‌المللی به‌خصوص قدرت‌های بزرگ، کمترین هزینه انسانی و مادی را به بار آورد و قابل مقایسه با انقلاب های مشابه نبود. »
رئیس دولت اصلاحات افزود:« چون گرایش دینی در اکثریت قاطع مردم پر ژرفا و نیرومند بود و رهبری انقلاب نیز بر عهده شخصیتی دینی و والاقدر بود، این امر به انقلاب ما هویت دینی بخشیده‌بود که خود از مهمترین عوامل فراگیری و گستردگی و نیرومندی آن بود.»
رئیس بنیاد باران تصریح کرد:«به نظر من انقلاب ما مرحله کمال جنبش مردم شریف و بیدار ایران بود که از دهها سال پیش در جریان بوده‌است و بارها درباره آن سخن گفته‌ام. جنبش عمیق و فراگیر مردم ایرانی در عرصه حیات اجتماعی دارای جهت و هدف مشخص بوده‌است.»
وی خواست‌های ملت ایران را شامل آزادی وحاکمیت بر سرنوشت در برابر استبداد نفس‌گیر؛ استقلال در برابر سلطه بیگانگان و دخالت آنان در امور و خواستار پیشرفت در برابر عقب‌ماندگی مُزمن کشور و ملت در همه عرصه‌ها و نیز عدالت و برخورداری از حقوق مادی و معنوی در برابر سرکوب و تبعیض و تحقیر عنوان کرد.
خاتمی تاکید کرد:«آنچه در انقلاب اسلامی ممتاز بود، اینکه ملت این‌همه را از پایگاه دین خواست، یعنی خواست تاریخی ملت با هویت تاریخی او در یک جهت قرار گرفت و دین به‌گونه ای مطرح شد که مؤید آزادی، استقلال و پیشرفت و عدالت بود و می بینیم که از دل انقلاب «جمهوری اسلامی» برآمد.»
به عقیده رئیس‌جمهور سابق کشورمان جمهوری اسلامی متضمّن آزادی مردم، حاکمیت آنان بر سرنوشت، از میان برخاستن استبداد و وعده دهنده به مردم‌سالاری و عزت مردم و کشور بود و در عین حال طالب حاکمیت معیارها و ارزش‌های اسلامی بود، ارزش‌ها و معیارهایی که خود نافی استبداد و استعمار و بی‌عدالتی و عقب ماندگی است.
وی با اشاره به بیانات امام راحل از همان روزهای نخستین نهضت، گفت:«شما به بیان و سخن رهبر انقلاب از همان روزهای نخستین نهضت بنگرید. همه جا در کنار تکیه بر دین و احکام الهی و اخلاق اسلامی، به چپاول ثروت ملی از سوی حکومت استبدادی فاسد، حمله می‌شود. دخالت بیگانگان در سرنوشت نفی می‌شود. سرکوب مردم، زندان و شکنجه و تحقیر ملت مورد نکوهش قرار می‌گیرد و مردم به دگرگون‌کردن این وضعیت فرا خوانده می‌شوند.»
رئیس‌جمهور سابق کشورمان ادامه داد:«همه‌جا در سخنان امام راحل، سخن از آزادی است و این که ملت باید حاکم بر سرنوشت خود باشد. عدالت باید حاکم گردد و نظایر آن و نیز اسلام به گونه‌ای مطرح می‌شود که نه تنها مانع این‌همه نیست بلکه دقیقاً تأیید کننده خواست‌ها و مطالبات واقعی و تاریخی ملت است.»
خاتمی سپس نتیجه‌گیری کرد:« بنابراین انقلاب ما که هم در مبنا و هم در هدف و هم رهبری صبغه و هویّت دینی داشت، در جهت تأمین خواست اساسی مردم یعنی آزادی، مردم‌سالاری، عزّت ملی و برخورداری همگان از مزایای زندگی و تأمین حقوق و نیازهای ملت (از هر آئین و مرام و گرایشی) حرکت کرد و پیروز شد. »
وی البته بلافاصله تصریح کرد:«نپنداریم که با پیروزی درخشان 22 بهمن همه چیز به پایان رسید، بلکه 22 بهمن سرآغاز تلاش جدی مردم در رسیدن به همان هدف‌ها و تأمین همان خواست‌ها است.»
به عقیده رئیس‌موسسه بین‌المللی گفتگوی فرهنگ‌ها و تمدنها موفقیت یا عدم موفقیت را باید در تحقق یا عدم تحقق آن خواست‌ها و هدف‌ها جُست و اگر نیست کوشید تا به آن سو برویم و اگر انحراف هست با یاری مردم در جهت اصلاح آن با همین موازین و معیارها برآمد.
رئیس دولت اصلاحات تاکید کرد:« اصلاحات به تعبیر ما هم، چیزی جز این نیست و به‌همین جهت است که آن را ریشه دار و غیر قابل دفع و حذف می‌دانیم و انقلابی واقعی، کسی است که در این مسیر گام بردارد.»
وی در پاسخ به پرسشی درباره ریشه‌ها و زمینه‌های شکل گیری انقلاب اسلامی، با اشاره به اثرگذاری شرایط اجتماعی و تاریخی، زمینه‌های اقتصادی و فرهنگی، اظهار داشت:«با این حال به نظر من رشد مردم، تحول‌خواهی و سیر به سوی جامعه‌ای آزاد و کشوری آباد و البته گرایش دینی تحول‌خواه و رهبری ممتاز، نقش ممتاز داشته‌اند. »
خاتمی یادآور شد:« اکثریت مردم ما دین‌دارند و وقتی حرکت و جنبش شأن دینی داشت و رهبری آن به عهده عالمی وارسته و شخصیت ممتاز دینی و سیاسی بود؛ این حرکت، فراگیر و نیز پرژرفا خواهد بود.»
رئیس بنیاد باران ادامه داد:« به‌علاوه سلطه تحقیر کننده بیگانه، دوری حکومت از مردم بلکه مقابله با آن و سرکوب، رواج فساد اخلاقی و اداری، فاصله‌های طبقاتی، حاکمیت هزار فامیل وابسته و عقب افتادگی مزمن، این‌ها همگی در شکل‌گیری و کامروایی انقلاب مؤثر بود.»
رئیس‌جمهور سابق کشورمان همچنین به قرائتی که انقلاب اسلامی ایران را محصول انزوا و حصر دین و ارزش‌های اسلامی در ساحت جامعه به خواست حاکمان و برخلاف اعتقاد و باورهای عمیق مردم می‌دانند و بر همین اساس معتقدند شأنیت حکومت دینی در قالب نظام اسلامی صرفاً برقراری مناسبات و احکام مبتنی بر شریعت است و سایر مسائلی چون حقوق اساسی افراد و آرمان‌هایی چون آزادی و برابرخواهی را یک‌سره ناچیز می‌شمارند، پاسخ داد.
او گفت:« خواست‌ها و مطالبات مردم هم به نظر من روشن بود و اینک تلقی مردم از اینکه تا چه حد به خواسته‌های خود رسیده‌اند، تعیین کننده وضعیت آینده ماست. سیاست‌ها و برنامه‌های ضد دینی، ضد اخلاقی، ضد ملی رژیم گذشته، مسلماً انگیزه‌ساز انقلاب بوده‌است، ولی تلقی و توهّم پاره‌ای از اصحاب قرائت آنچنانی را کاملا غلط و اغواکننده و زیان‌بار می‌دانم.»
رئیس بنیاد باران افزود:«تردید نیست که اکثریت مردم خواستار نظام و حکومتی بوده (و هستند) که نه تنها به دین احترام بگذارد، بلکه معیارها و موازین دینی خود را در رابطه خود با مردم و در روابط اجتماعی مراعات کنند، ولی دین را بیگانه با خواست‌ها و مطالبات مردم و حتی احیاناً در برابر آن‌ها دانستن، هم جفای به دین است و هم جفای به مردم و نشانة بیگانگی با روح انقلاب و حتی خصومت با آن است.»
خاتمی تصریح کرد:«وانگهی، مراد از شریعت چیست؟ شریعتی که نسبت به حقوق و حرمت و آزادی‌های انسان و مردم بی تفاوت باشد و یا خدای ناخواسته در برابر آن قرار گیرد، شریعت مورد نظر انقلاب و امام نیست.»
وی با اشاره اینکه «با تحقق جمهوری اسلامی حتی نیاز جامعه به اجتهاد نوین که بتواند مسائل جامعه پیچیده کنونی را حل‌کند، بیشتر احساس شد»، اظهار داشت:« در بیانات امام به‌خصوص در سال‌های آخر عمرشان، این مطلب آشکارا و به تکرار بیان شد. »
رئیس‌جمهور سابق کشورمان در ادامه این گفتگو با اشاره به وسیع بودن بحث مبنایی درباره حکومت دینی، منشأ و مبنا و کارکرد آن و نسبتی که با مردم و جهان دارد، نکاتی را به صورت احمالی در این باب مطرح کرد.
خاتمی سپس به این سخن امام خمینی(ره) اشاره کرد که «حکومت اسلامی از اهمّ احکام اولیه است و بر سایر احکام، اولویت دارد و بنیاد احکام حکومتی هم مصلحت اسلام و جامعه است.»
او سپس با استناد و اشاره به این سخن، اظهار داشت:« نکته اول آنکه مصلحت بوالهوس نیست، اینکه کسی از چیزی خوشش بیاید بگوید مصلحت است یا بدش بیاید بگوید خلاف مصلحت است امر باطلی است.»
رئیس دولت اصلاحات ادامه داد:« نکته دوم آنکه تشخیص مصلحت کاری بسیار دقیق و کارشناسانه است و طبعا بر عهده کارشناسان متعهد است نه یک شخص و یک سلیقه. بنابراین مطلوب این است که مصلحت را نمایندگان صالح همه بخش‌ها و طبقات جامعه از عالمان دینی، دانشگاهیان، کارشناسان و سیاست‌مداران و... تشخیص دهند. حتی براین باورم که آنچه امام قبل از ترسیم قانون اساسی معین کردند، که تشخیص مصلحت بر عهده اکثریت نمایندگان مجلس باشد، به صواب نزدیک‌تر بود.»
وی سپس دو نکته را یادآور شد؛ اول آنکه«حاکمیت مردم بر سرنوشت و آزادی‌های اساسی و مردم‌سالاری و نظایر آن در متن انقلاب و از پایه‌های نظام مورد نظر بوده‌است» و دوم «شریعت در نظام اسلامی با اجتهاد پویا و کارساز (و البته رعایت موازین و فکر و فقه اسلامی) بسیار وسیع‌تر و راه‌گشاتر از دیدگاه‌های تنگی‌است که احیاناً با امام و اصل انقلاب هم سازگار نبوده و نیست و در غیبت امام می‌کوشد که خود را متولی انقلاب و اسلام بداند و درصد حذف همه افکار و گرایش‌هایی است که نمی پسندد.»
خاتمی سپس در پاسخ سئوالی که با اشاره به رواج گفتمان‌هایی چون استقلال‌خواهی و حفظ تمامیت ارضی، پیشرفت اقتصادی و سازندگی و تکیه بر آزادی‌های اجتماعی و حقوق فردی و به‌عبارت دیگر، از او درباره مهمترین دغدغه دهه چهارم انقلاب اسلامی را جویا شد، گفت:«استقلال‌خواهی، تمامیت ارضی و نظایر آن از اصیل‌ترین خواست‌های انقلاب و مردم ما بوده‌است و دورانش هم تمام نشده‌است. پیشرفت اقتصادی و سازندگی نیز از اهداف بلند جامعه انقلابی ماست؛ آزادی و حاکمیت بر سرنوشت نیز، هم از مبانی و هم از هدف‌های والای انقلاب و برخاسته از خواست تاریخی ملت است.»
وی افزود:«آنچه در دوران اصلاحات مطرح شد، این بودکه پس از طی دوران پر بحران جنگ و ترور و نیز با حرکت موفق جامعه به سوی استحکام پایه‌های اقتصادی و مدیریت جامعه، ما به دوران ثبات رسیده‌ایم و جا دارد که استثناها که مختص به دوران‌های بحرانی است، جای خود را به قاعده بدهد که مهمترین آن استحکام پایه‌های حاکمیت مردم بر سرنوشت است و به موقعیتی رسیده‌ایم که به سوی تکمیل الگوی مورد نظر انقلاب برویم.»
رئیس دولت اصلاحات، یادآور شد:« هدف ما در دولت اصلاحات تحقق کامل؛ یعنی نظامی مردم‌سالار با محوریت مردم و رأی آنان و مسئولیت پذیری حکومت و تأمین لوازم مردم‌سالاری یعنی آزادی‌های اساسی و تکیه بر حقوق مردم و پاس‌داشت حق و حرمت و کرامت همه کسانی که زندگی در چارچوب قانون اساسی را پذیرفتند با هر عقیده و گرایشی؛ و نیز تأمین بیشتر و بهتر و پیشرفت اقتصادی و اجتماعی و شکوفایی فرهنگی و تقویت پایه‌های عزت بین‌المللی و تأمین امنیت پایدار با محوریت مردم و... بوده است.»
وی تاکید کرد:« دغدغه امروز و فردای من نیز، اهتمام به بنیادهای انقلاب‌اسلامی و مبنا قرار گرفتن قانون اساسی و پرهیز ازبرداشت‌ها و تعبیرها و تفسیرهای ناسازگار با روح و حتی نصّ قانون (چه رسد به نقص قانون اساسی) و به رسمیت شناختن حق حاکمیت مردم و جدی‌گرفتن مردم‌سالاری و تن‌دادن به همه لوازم آن که آزادی‌های اساسی و بهره‌گیری از همه امکانات داخلی و بین‌المللی برای پیشرفت همه‌جانبه و تأمین عدالت در همه ابعاد و پافشاری بر آرمان استقلال خواهی و هوشیاری در برابر فزون‌طلبی قدرت‌های سلطه‌طلب از اهمّ آنهاست.»
رئیس دولت اصلاحات با اشاره به تیین مبانی نظری اصلاحات که توسط او پیش از این صورت گرفته است، اظهار داشت:«من اصلاحات واقعی را دارای ریشه‌های با قدمت بیشتر از یکصد سال می‌دانم و انقلاب‌اسلامی را یکی از فرازهای تکاملی این حرکت تاریخی می‌دانم که پایدار است و نیرومند که در عمق جامعه در جریان است.»
وی همچنین در پاسخ به این سئوال که «برخی از منتقدان بر این باورند در دوره هشت ساله زمام‌داری شما با تکیه برآمیزه‌هایی چون آزادی، حقوق و کرامت انسانی، حدود و مرز احکام دینی و شرعی مورد تعرّض و یا بی‌توجهی قرار گرفته‌اند»، تصریح کرد:« ابداً چنین نیست. چرا باید تصور شود که آزادی و حقوق و کرامت انسانی تعارض با احکام الهی دارد؟»
رئیس بنیاد باران افزود:«آنان که احکام الهی را در تعارض با کرامت و آزادی انسان می‌دانند از حقیقت دین خدا آگاه نیستند یا مغرضانه، توهّمات خود را بر اصل دین می نشانند.»
خاتمی تاکید کرد:« بزرگترین خدمت به دین در یک نظام منتسب به دین این‌است که مردم احساس‌کنند در سایه دین مورد حرمت هستند، به نام دین آزادی‌های اساسی آنان (و نه ولنگاری‌ها) تأمین می‌شود و به نام دین زمینه پیشرفت همه‌جانبه و عدالت، فراهم می‌آید.»
وی با بیان اینکه «بارها گفته‌ام دو جریان افراطی و تفریطی در متن جامعه و تاریخ ما وجود دارد که دین و آزادی را در مقابل یکدیگر می‌دانند»، گفت:« منتهی یکی می‌گوید تا دین بماند آزادی باید از میان برخیزد و دیگری می‌گوید برای تأمین آزادی باید دین را کنار بگذاریم.»
رئیس دولت اصلاحات ادامه داد:«من می‌گویم دین و آزادی می‌توانند و باید در آغوش هم باشند. دین، آزادی را لطیف و اخلاقی می‌کند و آزادی (نه بوالهوسی)، پویایی دین را تضمین می‌کند و سبب می‌شود که دین خدا که متعلق به همه عرصه‌ها و نسل‌ها است از تصلّب و عادت‌زدگی و توهّم رها شود.»
در ادامه این گفتگو، سیدمحمد خاتمی به دفاع از کارنامه دولت اصلاحات پرداخت.
او اظهار داشت:«به استناد آمار و شهادت منصفان، اصلاحات دولتی موفق در عرصه اقتصاد، مدیریت و روابط بین‌الملل و... بوده‌است. البته منظور این نیست که هیچ مشکل و کمبود و نقص وجود نداشته، ولی با حرکت علمی و مدبّرانه و علی‌رغم همه موانع ساختاری و رفتاری ، سمت و سوی جامعه به سوی بهبودی، عزّت و برخورداری بوده است.»
رئیس‌جمهور سابق کشورمان ادامه داد:«با حدود160میلیارد دلار درآمد نفتی در هشت سال، کارهای بزرگی صورت گرفت. منابع بانک‌ها از اینکه در اختیار دولت و پوشاننده ضعف‌ها و مشکلات و نیز زمینه ساز رانت و سوء استفاده باشد، در مسیر آزاد شدن قرار گرفت و تقویت شد و حتی برای پرداخت بدهی‌های دولت به آن‌ها برنامه‌ریزی و اجرا شد.»
وی یادآور شد:«محدودیت اعتبار از بانک‌ها و بیمه های خارجی رفع شد و سرمایه‌گذاری در ایران رونق گرفت و میلیاردها دلار اعتبار در اختیار بخش خصوصی قرار گرفت. دهها طرح بنیادی و بزرگ در زمینه نفت، گاز و پتروشیمی و فولاد و محصولات زیربنایی وارتباطات شروع شد و به نتیجه رسید.»L
خاتمی تصریح کرد:«عسلویه کانون افتخار آمیز تکنولوژی و سرمایه‌گذاری و تولید و زمینه‌ساز صادرات صنعتی شد. دهها هزار نفر از متخصصان و نیروی‌کار عادی به کار مشغول شدند.کافی است بررسی کنید که همین عسلویه اکنون در چه وضعی است تا ادعای ما بر کار آمدی دولت قبلی و مشکلات دولت فعلی آشکار شود و این در حالی است که در مدت 4 سال حدود 300 میلیارد دلار درآمد نفتی داشتیم. »
وی همچنین اظهار داشت:« ما با همه محدودیت‌ها، ذخیره ارزی قابل قبولی داشتیم که بخش مهمی از آن با تسهیلات به بخش خصوصی تزریق شد که طرح‌های خوبی هم در تهران و شهرستان‌ها به ثمر رسید و حدود 15میلیارد دلار هم در حساب ذخیره ارزی به دولت بعدی تحویل شد. بررسی کنید این صدها میلیارد دلار چه شد و حساب ذخیره ارزی و میزان بهره‌گیری بخش خصوصی از این حساب در چه وضعی است؟»
رئیس‌جمهور سابق کشورمان با اشاره به خودکفایی گندم، تشکیل وزارت رفاه و تأمین اجتماعی و برداشته شدن گام‌های سنجیده به سوی عدالت اجتماعی عزّت‌آمیز در دولت اصلاحات، گفت:«امروز را با دیروز مقایسه کنید، وضع معیشتی مردم، کارگران، کشاورزان و اصناف و فاصله بخش‌های پردرآمد با کم درآمد چگونه است ؟ تا آشکار شود (و بحمدالله آشکار هست) که چه زمانی بهتر و بیشتر برای اقتصاد، عدالت، علم و پژوهش و صنعت و... کارشده است، مقایسه وضع گرانی،تورم ،بیکاری و رشد اقتصادی و دیگر عوامل، همگی شاهد صادق و بسیار گویا بر قابل قبول بودن وضعیت در گذشته است.»
وی با بیان اینکه « سنجیده‌ترین برنامه‌های پس از انقلاب در دولت اصلاحات تدوین و تصویب شد»، یادآور شد:« برنامه سوم را با موفقیت قابل قبولی اجرا کردیم. چشم‌انداز بیست‌ساله در زمان ما تدوین و تصویب شد، برنامه چهارم اجرا نشد و حتی علی‌رغم تکلیف قانونی، گزارش کار هم به مجلس داده‌نشد. آیا نسبت به اهداف چشم‌انداز بیست‌ساله از سال مبدأ جلو آمده‌ایم یا به عقب رفته‌ایم؟»
خاتمی در بخش پایانی این گفتگو اظهار داشت:«ما معتقدیم دین در سپهر حیات اجتماعی بشر دخالت دارد و متعلق به همه زمان‌ها و عصر هاست و آن را دارای ظرفیت و انعطاف برای تطابق با شرایط زمان و مکان می‌دانیم و طبعا دین نسبت به پر فایده‌ترین و کم هزینه‌ترین نظام اجتماعی و مدیریت که حاصل تکامل زندگی بشری است، یعنی "مردم سالاری" نمی‌تواند بی‌تفاوت وبا آن در تضاد باشد، همچنان که نیست.»
وی ادامه داد:«این که در انقلاب اسلامی، "جمهوری اسلامی" به عنوان نظام مورد نظر طرح و تصویب می‌شود یک تصادف نیست و امام به صراحت می‌گویند مراد ما از جمهوری همان است که در دنیا رایج است؛ منتها وفادار به ارزش‌ها و معیارهای دینی و الگویی چون حکومت مولا امیرالمومنین (ع)؛ همین امر دلیلی بر سازگاری دین با مردم‌سالاری است.»
رئیس‌جمهور سابق کشورمان تصریح کرد:«دولت اصلاحات بی‌آنکه ذره‌ای از مصالح و منافع ملی عدول کند و ارزش‌ها و اصول بنیادین انقلاب و جامعه را زیر پا بگذارد؛ در حد توان خود توانست استقلال و سربلندی و عزت ملت را تأمین و بسیاری از خطرات را از کشور و مردم، دفع و بسیاری از منافع ملی را استیفا کند.»
خاتمی یادآور شد:«درست است که تنش‌زدایی و اعتمادسازی در عین پایبندی به منافع و مصالح ملی، اساس سیاست خارجی ما بود؛ ولی از یاد نبریم که پیشرفت اساسی در برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای متعلق به دوران ما است؛ بی‌آنکه بخواهم تلاش پیشینیان و پسینیان را نادیده بگیرم.»
رئیس دولت اصلاحات تاکید کرد:«اعتراف به حق ملت ایران برای داشتن فناوری صلح آمیز هسته‌ای (نه فقط انرژی اتمی) متعلق به دوران ماست. ما راهی را انتخاب کردیم که اگر درست ادامه می‌یافت (و البته اگر تعلّل و اشتباه غرب به خصوص اروپا نبود) نه تنها امروز واقعاً تکنولوژی صلح‌آمیز هسته‌ای را بهتر و گسترده تر از امروز داشتیم، بلکه پرونده ما در شورای امنیت سازمان ملل نبود.»
وی افزود:« سیاست درست زمان ما نه تنها مانع وارد شدن خسارت‌های مادی و معنوی فراوان به ملت شد، بلکه با همه تنگناها و دشمن‌کامی‌ها توانست امکانات و منابع فراوانی را برای ملت و پیشرفت کشور جلب کند.»
سید محمد خاتمی با بیان اینکه«اعتبار ما در صحنه بین المللی و عزت و احترامی که مردم ایران داشتند قابل قیاس با امروز نبود»، خاطر نشان کرد:«خوب است در این باب دست‌اندرکاران سیاست خارجی دولت ما و نیز متصدّیان پرونده هسته‌ای در فضایی آزاد و منصفانه سخن بگویند تا حقیقت بیشتر و بهتر روشن شود. هرچند که متأسفانه هر گاه در این باب سخنی هم گفته شد با حملات و تهاجمات یک جانبه روبرو شده‌است.»
به گزارش روابط عمومی دفتر حجت الاسلام والمسلمین سید محمد خاتمی ؛ وی در مصاحبه‌ای مشروح با ماهنامه "نسیم بیداری" به بررسی ریشه‌های انقلاب اسلامی و اهداف آن پرداخت.
خاتمی در این گفتگو با تاکید بر اینکه «انقلاب اسلامی در ایران به‌حق مردمی ترین انقلاب بود»، گفت:« این انقلاب در مقایسه با تحولات و انقلاب‌های دیگر آرام ترین حرکت بود یعنی با وجود دگرگون کردن یک نظام نیرومند به لحاظ نظامی،امنیتی و جهات بین‌المللی به‌خصوص قدرت‌های بزرگ، کمترین هزینه انسانی و مادی را به بار آورد و قابل مقایسه با انقلاب های مشابه نبود. »
رئیس دولت اصلاحات افزود:« چون گرایش دینی در اکثریت قاطع مردم پر ژرفا و نیرومند بود و رهبری انقلاب نیز بر عهده شخصیتی دینی و والاقدر بود، این امر به انقلاب ما هویت دینی بخشیده‌بود که خود از مهمترین عوامل فراگیری و گستردگی و نیرومندی آن بود.»
رئیس بنیاد باران تصریح کرد:«به نظر من انقلاب ما مرحله کمال جنبش مردم شریف و بیدار ایران بود که از دهها سال پیش در جریان بوده‌است و بارها درباره آن سخن گفته‌ام. جنبش عمیق و فراگیر مردم ایرانی در عرصه حیات اجتماعی دارای جهت و هدف مشخص بوده‌است.»
وی خواست‌های ملت ایران را شامل آزادی وحاکمیت بر سرنوشت در برابر استبداد نفس‌گیر؛ استقلال در برابر سلطه بیگانگان و دخالت آنان در امور و خواستار پیشرفت در برابر عقب‌ماندگی مُزمن کشور و ملت در همه عرصه‌ها و نیز عدالت و برخورداری از حقوق مادی و معنوی در برابر سرکوب و تبعیض و تحقیر عنوان کرد.
خاتمی تاکید کرد:«آنچه در انقلاب اسلامی ممتاز بود، اینکه ملت این‌همه را از پایگاه دین خواست، یعنی خواست تاریخی ملت با هویت تاریخی او در یک جهت قرار گرفت و دین به‌گونه ای مطرح شد که مؤید آزادی، استقلال و پیشرفت و عدالت بود و می بینیم که از دل انقلاب «جمهوری اسلامی» برآمد.»
به عقیده رئیس‌جمهور سابق کشورمان جمهوری اسلامی متضمّن آزادی مردم، حاکمیت آنان بر سرنوشت، از میان برخاستن استبداد و وعده دهنده به مردم‌سالاری و عزت مردم و کشور بود و در عین حال طالب حاکمیت معیارها و ارزش‌های اسلامی بود، ارزش‌ها و معیارهایی که خود نافی استبداد و استعمار و بی‌عدالتی و عقب ماندگی است.
وی با اشاره به بیانات امام راحل از همان روزهای نخستین نهضت، گفت:«شما به بیان و سخن رهبر انقلاب از همان روزهای نخستین نهضت بنگرید. همه جا در کنار تکیه بر دین و احکام الهی و اخلاق اسلامی، به چپاول ثروت ملی از سوی حکومت استبدادی فاسد، حمله می‌شود. دخالت بیگانگان در سرنوشت نفی می‌شود. سرکوب مردم، زندان و شکنجه و تحقیر ملت مورد نکوهش قرار می‌گیرد و مردم به دگرگون‌کردن این وضعیت فرا خوانده می‌شوند.»
رئیس‌جمهور سابق کشورمان ادامه داد:«همه‌جا در سخنان امام راحل، سخن از آزادی است و این که ملت باید حاکم بر سرنوشت خود باشد. عدالت باید حاکم گردد و نظایر آن و نیز اسلام به گونه‌ای مطرح می‌شود که نه تنها مانع این‌همه نیست بلکه دقیقاً تأیید کننده خواست‌ها و مطالبات واقعی و تاریخی ملت است.»
خاتمی سپس نتیجه‌گیری کرد:« بنابراین انقلاب ما که هم در مبنا و هم در هدف و هم رهبری صبغه و هویّت دینی داشت، در جهت تأمین خواست اساسی مردم یعنی آزادی، مردم‌سالاری، عزّت ملی و برخورداری همگان از مزایای زندگی و تأمین حقوق و نیازهای ملت (از هر آئین و مرام و گرایشی) حرکت کرد و پیروز شد. »
وی البته بلافاصله تصریح کرد:«نپنداریم که با پیروزی درخشان 22 بهمن همه چیز به پایان رسید، بلکه 22 بهمن سرآغاز تلاش جدی مردم در رسیدن به همان هدف‌ها و تأمین همان خواست‌ها است.»
به عقیده رئیس‌موسسه بین‌المللی گفتگوی فرهنگ‌ها و تمدنها موفقیت یا عدم موفقیت را باید در تحقق یا عدم تحقق آن خواست‌ها و هدف‌ها جُست و اگر نیست کوشید تا به آن سو برویم و اگر انحراف هست با یاری مردم در جهت اصلاح آن با همین موازین و معیارها برآمد.
رئیس دولت اصلاحات تاکید کرد:« اصلاحات به تعبیر ما هم، چیزی جز این نیست و به‌همین جهت است که آن را ریشه دار و غیر قابل دفع و حذف می‌دانیم و انقلابی واقعی، کسی است که در این مسیر گام بردارد.»
وی در پاسخ به پرسشی درباره ریشه‌ها و زمینه‌های شکل گیری انقلاب اسلامی، با اشاره به اثرگذاری شرایط اجتماعی و تاریخی، زمینه‌های اقتصادی و فرهنگی، اظهار داشت:«با این حال به نظر من رشد مردم، تحول‌خواهی و سیر به سوی جامعه‌ای آزاد و کشوری آباد و البته گرایش دینی تحول‌خواه و رهبری ممتاز، نقش ممتاز داشته‌اند. »
خاتمی یادآور شد:« اکثریت مردم ما دین‌دارند و وقتی حرکت و جنبش شأن دینی داشت و رهبری آن به عهده عالمی وارسته و شخصیت ممتاز دینی و سیاسی بود؛ این حرکت، فراگیر و نیز پرژرفا خواهد بود.»
رئیس بنیاد باران ادامه داد:« به‌علاوه سلطه تحقیر کننده بیگانه، دوری حکومت از مردم بلکه مقابله با آن و سرکوب، رواج فساد اخلاقی و اداری، فاصله‌های طبقاتی، حاکمیت هزار فامیل وابسته و عقب افتادگی مزمن، این‌ها همگی در شکل‌گیری و کامروایی انقلاب مؤثر بود.»
رئیس‌جمهور سابق کشورمان همچنین به قرائتی که انقلاب اسلامی ایران را محصول انزوا و حصر دین و ارزش‌های اسلامی در ساحت جامعه به خواست حاکمان و برخلاف اعتقاد و باورهای عمیق مردم می‌دانند و بر همین اساس معتقدند شأنیت حکومت دینی در قالب نظام اسلامی صرفاً برقراری مناسبات و احکام مبتنی بر شریعت است و سایر مسائلی چون حقوق اساسی افراد و آرمان‌هایی چون آزادی و برابرخواهی را یک‌سره ناچیز می‌شمارند، پاسخ داد.
او گفت:« خواست‌ها و مطالبات مردم هم به نظر من روشن بود و اینک تلقی مردم از اینکه تا چه حد به خواسته‌های خود رسیده‌اند، تعیین کننده وضعیت آینده ماست. سیاست‌ها و برنامه‌های ضد دینی، ضد اخلاقی، ضد ملی رژیم گذشته، مسلماً انگیزه‌ساز انقلاب بوده‌است، ولی تلقی و توهّم پاره‌ای از اصحاب قرائت آنچنانی را کاملا غلط و اغواکننده و زیان‌بار می‌دانم.»
رئیس بنیاد باران افزود:«تردید نیست که اکثریت مردم خواستار نظام و حکومتی بوده (و هستند) که نه تنها به دین احترام بگذارد، بلکه معیارها و موازین دینی خود را در رابطه خود با مردم و در روابط اجتماعی مراعات کنند، ولی دین را بیگانه با خواست‌ها و مطالبات مردم و حتی احیاناً در برابر آن‌ها دانستن، هم جفای به دین است و هم جفای به مردم و نشانة بیگانگی با روح انقلاب و حتی خصومت با آن است.»
خاتمی تصریح کرد:«وانگهی، مراد از شریعت چیست؟ شریعتی که نسبت به حقوق و حرمت و آزادی‌های انسان و مردم بی تفاوت باشد و یا خدای ناخواسته در برابر آن قرار گیرد، شریعت مورد نظر انقلاب و امام نیست.»
وی با اشاره اینکه «با تحقق جمهوری اسلامی حتی نیاز جامعه به اجتهاد نوین که بتواند مسائل جامعه پیچیده کنونی را حل‌کند، بیشتر احساس شد»، اظهار داشت:« در بیانات امام به‌خصوص در سال‌های آخر عمرشان، این مطلب آشکارا و به تکرار بیان شد. »
رئیس‌جمهور سابق کشورمان در ادامه این گفتگو با اشاره به وسیع بودن بحث مبنایی درباره حکومت دینی، منشأ و مبنا و کارکرد آن و نسبتی که با مردم و جهان دارد، نکاتی را به صورت احمالی در این باب مطرح کرد.
خاتمی سپس به این سخن امام خمینی(ره) اشاره کرد که «حکومت اسلامی از اهمّ احکام اولیه است و بر سایر احکام، اولویت دارد و بنیاد احکام حکومتی هم مصلحت اسلام و جامعه است.»
او سپس با استناد و اشاره به این سخن، اظهار داشت:« نکته اول آنکه مصلحت بوالهوس نیست، اینکه کسی از چیزی خوشش بیاید بگوید مصلحت است یا بدش بیاید بگوید خلاف مصلحت است امر باطلی است.»
رئیس دولت اصلاحات ادامه داد:« نکته دوم آنکه تشخیص مصلحت کاری بسیار دقیق و کارشناسانه است و طبعا بر عهده کارشناسان متعهد است نه یک شخص و یک سلیقه. بنابراین مطلوب این است که مصلحت را نمایندگان صالح همه بخش‌ها و طبقات جامعه از عالمان دینی، دانشگاهیان، کارشناسان و سیاست‌مداران و... تشخیص دهند. حتی براین باورم که آنچه امام قبل از ترسیم قانون اساسی معین کردند، که تشخیص مصلحت بر عهده اکثریت نمایندگان مجلس باشد، به صواب نزدیک‌تر بود.»
وی سپس دو نکته را یادآور شد؛ اول آنکه«حاکمیت مردم بر سرنوشت و آزادی‌های اساسی و مردم‌سالاری و نظایر آن در متن انقلاب و از پایه‌های نظام مورد نظر بوده‌است» و دوم «شریعت در نظام اسلامی با اجتهاد پویا و کارساز (و البته رعایت موازین و فکر و فقه اسلامی) بسیار وسیع‌تر و راه‌گشاتر از دیدگاه‌های تنگی‌است که احیاناً با امام و اصل انقلاب هم سازگار نبوده و نیست و در غیبت امام می‌کوشد که خود را متولی انقلاب و اسلام بداند و درصد حذف همه افکار و گرایش‌هایی است که نمی پسندد.»
خاتمی سپس در پاسخ سئوالی که با اشاره به رواج گفتمان‌هایی چون استقلال‌خواهی و حفظ تمامیت ارضی، پیشرفت اقتصادی و سازندگی و تکیه بر آزادی‌های اجتماعی و حقوق فردی و به‌عبارت دیگر، از او درباره مهمترین دغدغه دهه چهارم انقلاب اسلامی را جویا شد، گفت:«استقلال‌خواهی، تمامیت ارضی و نظایر آن از اصیل‌ترین خواست‌های انقلاب و مردم ما بوده‌است و دورانش هم تمام نشده‌است. پیشرفت اقتصادی و سازندگی نیز از اهداف بلند جامعه انقلابی ماست؛ آزادی و حاکمیت بر سرنوشت نیز، هم از مبانی و هم از هدف‌های والای انقلاب و برخاسته از خواست تاریخی ملت است.»
وی افزود:«آنچه در دوران اصلاحات مطرح شد، این بودکه پس از طی دوران پر بحران جنگ و ترور و نیز با حرکت موفق جامعه به سوی استحکام پایه‌های اقتصادی و مدیریت جامعه، ما به دوران ثبات رسیده‌ایم و جا دارد که استثناها که مختص به دوران‌های بحرانی است، جای خود را به قاعده بدهد که مهمترین آن استحکام پایه‌های حاکمیت مردم بر سرنوشت است و به موقعیتی رسیده‌ایم که به سوی تکمیل الگوی مورد نظر انقلاب برویم.»
رئیس دولت اصلاحات، یادآور شد:« هدف ما در دولت اصلاحات تحقق کامل؛ یعنی نظامی مردم‌سالار با محوریت مردم و رأی آنان و مسئولیت پذیری حکومت و تأمین لوازم مردم‌سالاری یعنی آزادی‌های اساسی و تکیه بر حقوق مردم و پاس‌داشت حق و حرمت و کرامت همه کسانی که زندگی در چارچوب قانون اساسی را پذیرفتند با هر عقیده و گرایشی؛ و نیز تأمین بیشتر و بهتر و پیشرفت اقتصادی و اجتماعی و شکوفایی فرهنگی و تقویت پایه‌های عزت بین‌المللی و تأمین امنیت پایدار با محوریت مردم و... بوده است.»
وی تاکید کرد:« دغدغه امروز و فردای من نیز، اهتمام به بنیادهای انقلاب‌اسلامی و مبنا قرار گرفتن قانون اساسی و پرهیز ازبرداشت‌ها و تعبیرها و تفسیرهای ناسازگار با روح و حتی نصّ قانون (چه رسد به نقص قانون اساسی) و به رسمیت شناختن حق حاکمیت مردم و جدی‌گرفتن مردم‌سالاری و تن‌دادن به همه لوازم آن که آزادی‌های اساسی و بهره‌گیری از همه امکانات داخلی و بین‌المللی برای پیشرفت همه‌جانبه و تأمین عدالت در همه ابعاد و پافشاری بر آرمان استقلال خواهی و هوشیاری در برابر فزون‌طلبی قدرت‌های سلطه‌طلب از اهمّ آنهاست.»
رئیس دولت اصلاحات با اشاره به تیین مبانی نظری اصلاحات که توسط او پیش از این صورت گرفته است، اظهار داشت:«من اصلاحات واقعی را دارای ریشه‌های با قدمت بیشتر از یکصد سال می‌دانم و انقلاب‌اسلامی را یکی از فرازهای تکاملی این حرکت تاریخی می‌دانم که پایدار است و نیرومند که در عمق جامعه در جریان است.»
وی همچنین در پاسخ به این سئوال که «برخی از منتقدان بر این باورند در دوره هشت ساله زمام‌داری شما با تکیه برآمیزه‌هایی چون آزادی، حقوق و کرامت انسانی، حدود و مرز احکام دینی و شرعی مورد تعرّض و یا بی‌توجهی قرار گرفته‌اند»، تصریح کرد:« ابداً چنین نیست. چرا باید تصور شود که آزادی و حقوق و کرامت انسانی تعارض با احکام الهی دارد؟»
رئیس بنیاد باران افزود:«آنان که احکام الهی را در تعارض با کرامت و آزادی انسان می‌دانند از حقیقت دین خدا آگاه نیستند یا مغرضانه، توهّمات خود را بر اصل دین می نشانند.»
خاتمی تاکید کرد:« بزرگترین خدمت به دین در یک نظام منتسب به دین این‌است که مردم احساس‌کنند در سایه دین مورد حرمت هستند، به نام دین آزادی‌های اساسی آنان (و نه ولنگاری‌ها) تأمین می‌شود و به نام دین زمینه پیشرفت همه‌جانبه و عدالت، فراهم می‌آید.»
وی با بیان اینکه «بارها گفته‌ام دو جریان افراطی و تفریطی در متن جامعه و تاریخ ما وجود دارد که دین و آزادی را در مقابل یکدیگر می‌دانند»، گفت:« منتهی یکی می‌گوید تا دین بماند آزادی باید از میان برخیزد و دیگری می‌گوید برای تأمین آزادی باید دین را کنار بگذاریم.»
رئیس دولت اصلاحات ادامه داد:«من می‌گویم دین و آزادی می‌توانند و باید در آغوش هم باشند. دین، آزادی را لطیف و اخلاقی می‌کند و آزادی (نه بوالهوسی)، پویایی دین را تضمین می‌کند و سبب می‌شود که دین خدا که متعلق به همه عرصه‌ها و نسل‌ها است از تصلّب و عادت‌زدگی و توهّم رها شود.»
در ادامه این گفتگو، سیدمحمد خاتمی به دفاع از کارنامه دولت اصلاحات پرداخت.
او اظهار داشت:«به استناد آمار و شهادت منصفان، اصلاحات دولتی موفق در عرصه اقتصاد، مدیریت و روابط بین‌الملل و... بوده‌است. البته منظور این نیست که هیچ مشکل و کمبود و نقص وجود نداشته، ولی با حرکت علمی و مدبّرانه و علی‌رغم همه موانع ساختاری و رفتاری ، سمت و سوی جامعه به سوی بهبودی، عزّت و برخورداری بوده است.»
رئیس‌جمهور سابق کشورمان ادامه داد:«با حدود160میلیارد دلار درآمد نفتی در هشت سال، کارهای بزرگی صورت گرفت. منابع بانک‌ها از اینکه در اختیار دولت و پوشاننده ضعف‌ها و مشکلات و نیز زمینه ساز رانت و سوء استفاده باشد، در مسیر آزاد شدن قرار گرفت و تقویت شد و حتی برای پرداخت بدهی‌های دولت به آن‌ها برنامه‌ریزی و اجرا شد.»
وی یادآور شد:«محدودیت اعتبار از بانک‌ها و بیمه های خارجی رفع شد و سرمایه‌گذاری در ایران رونق گرفت و میلیاردها دلار اعتبار در اختیار بخش خصوصی قرار گرفت. دهها طرح بنیادی و بزرگ در زمینه نفت، گاز و پتروشیمی و فولاد و محصولات زیربنایی وارتباطات شروع شد و به نتیجه رسید.»L
خاتمی تصریح کرد:«عسلویه کانون افتخار آمیز تکنولوژی و سرمایه‌گذاری و تولید و زمینه‌ساز صادرات صنعتی شد. دهها هزار نفر از متخصصان و نیروی‌کار عادی به کار مشغول شدند.کافی است بررسی کنید که همین عسلویه اکنون در چه وضعی است تا ادعای ما بر کار آمدی دولت قبلی و مشکلات دولت فعلی آشکار شود و این در حالی است که در مدت 4 سال حدود 300 میلیارد دلار درآمد نفتی داشتیم. »
وی همچنین اظهار داشت:« ما با همه محدودیت‌ها، ذخیره ارزی قابل قبولی داشتیم که بخش مهمی از آن با تسهیلات به بخش خصوصی تزریق شد که طرح‌های خوبی هم در تهران و شهرستان‌ها به ثمر رسید و حدود 15میلیارد دلار هم در حساب ذخیره ارزی به دولت بعدی تحویل شد. بررسی کنید این صدها میلیارد دلار چه شد و حساب ذخیره ارزی و میزان بهره‌گیری بخش خصوصی از این حساب در چه وضعی است؟»
رئیس‌جمهور سابق کشورمان با اشاره به خودکفایی گندم، تشکیل وزارت رفاه و تأمین اجتماعی و برداشته شدن گام‌های سنجیده به سوی عدالت اجتماعی عزّت‌آمیز در دولت اصلاحات، گفت:«امروز را با دیروز مقایسه کنید، وضع معیشتی مردم، کارگران، کشاورزان و اصناف و فاصله بخش‌های پردرآمد با کم درآمد چگونه است ؟ تا آشکار شود (و بحمدالله آشکار هست) که چه زمانی بهتر و بیشتر برای اقتصاد، عدالت، علم و پژوهش و صنعت و... کارشده است، مقایسه وضع گرانی،تورم ،بیکاری و رشد اقتصادی و دیگر عوامل، همگی شاهد صادق و بسیار گویا بر قابل قبول بودن وضعیت در گذشته است.»
وی با بیان اینکه « سنجیده‌ترین برنامه‌های پس از انقلاب در دولت اصلاحات تدوین و تصویب شد»، یادآور شد:« برنامه سوم را با موفقیت قابل قبولی اجرا کردیم. چشم‌انداز بیست‌ساله در زمان ما تدوین و تصویب شد، برنامه چهارم اجرا نشد و حتی علی‌رغم تکلیف قانونی، گزارش کار هم به مجلس داده‌نشد. آیا نسبت به اهداف چشم‌انداز بیست‌ساله از سال مبدأ جلو آمده‌ایم یا به عقب رفته‌ایم؟»
خاتمی در بخش پایانی این گفتگو اظهار داشت:«ما معتقدیم دین در سپهر حیات اجتماعی بشر دخالت دارد و متعلق به همه زمان‌ها و عصر هاست و آن را دارای ظرفیت و انعطاف برای تطابق با شرایط زمان و مکان می‌دانیم و طبعا دین نسبت به پر فایده‌ترین و کم هزینه‌ترین نظام اجتماعی و مدیریت که حاصل تکامل زندگی بشری است، یعنی "مردم سالاری" نمی‌تواند بی‌تفاوت وبا آن در تضاد باشد، همچنان که نیست.»
وی ادامه داد:«این که در انقلاب اسلامی، "جمهوری اسلامی" به عنوان نظام مورد نظر طرح و تصویب می‌شود یک تصادف نیست و امام به صراحت می‌گویند مراد ما از جمهوری همان است که در دنیا رایج است؛ منتها وفادار به ارزش‌ها و معیارهای دینی و الگویی چون حکومت مولا امیرالمومنین (ع)؛ همین امر دلیلی بر سازگاری دین با مردم‌سالاری است.»
رئیس‌جمهور سابق کشورمان تصریح کرد:«دولت اصلاحات بی‌آنکه ذره‌ای از مصالح و منافع ملی عدول کند و ارزش‌ها و اصول بنیادین انقلاب و جامعه را زیر پا بگذارد؛ در حد توان خود توانست استقلال و سربلندی و عزت ملت را تأمین و بسیاری از خطرات را از کشور و مردم، دفع و بسیاری از منافع ملی را استیفا کند.»
خاتمی یادآور شد:«درست است که تنش‌زدایی و اعتمادسازی در عین پایبندی به منافع و مصالح ملی، اساس سیاست خارجی ما بود؛ ولی از یاد نبریم که پیشرفت اساسی در برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای متعلق به دوران ما است؛ بی‌آنکه بخواهم تلاش پیشینیان و پسینیان را نادیده بگیرم.»
رئیس دولت اصلاحات تاکید کرد:«اعتراف به حق ملت ایران برای داشتن فناوری صلح آمیز هسته‌ای (نه فقط انرژی اتمی) متعلق به دوران ماست. ما راهی را انتخاب کردیم که اگر درست ادامه می‌یافت (و البته اگر تعلّل و اشتباه غرب به خصوص اروپا نبود) نه تنها امروز واقعاً تکنولوژی صلح‌آمیز هسته‌ای را بهتر و گسترده تر از امروز داشتیم، بلکه پرونده ما در شورای امنیت سازمان ملل نبود.»
وی افزود:« سیاست درست زمان ما نه تنها مانع وارد شدن خسارت‌های مادی و معنوی فراوان به ملت شد، بلکه با همه تنگناها و دشمن‌کامی‌ها توانست امکانات و منابع فراوانی را برای ملت و پیشرفت کشور جلب کند.»
سید محمد خاتمی با بیان اینکه«اعتبار ما در صحنه بین المللی و عزت و احترامی که مردم ایران داشتند قابل قیاس با امروز نبود»، خاطر نشان کرد:«خوب است در این باب دست‌اندرکاران سیاست خارجی دولت ما و نیز متصدّیان پرونده هسته‌ای در فضایی آزاد و منصفانه سخن بگویند تا حقیقت بیشتر و بهتر روشن شود. هرچند که متأسفانه هر گاه در این باب سخنی هم گفته شد با حملات و تهاجمات یک جانبه روبرو شده‌است.»
نظر شما :