محرومیت ایران از حقوق کامل دریایی

روس ها پس از تسلط بر دریای مازندران کوشیدند تا در هر منطقه ای از ساحل این دریا سیطره سیاسی و اقتصادی برقرار کنند و این امر را با سلطه گری و بکارگیری نیروی نظامی تحقق دهند.

با برپایی جنگ های نابرابر در سرزمین قفقاز و اعمال شیوه های امپریالیستی با همکاری بریتانیا و ناآشنا بودن ایرانیان و سیاتگران ناتوان کشور به مکانیسم جدید "موازنه مثبت" نه تنها بخش هایی از سرزمین های ایرانی نشین اران و شروان و گرجستان و ارمنستان، با تحمیل دو قرارداد ظالمانه گلستان و ترکمانچای به تصرف روس ها درآمد بلکه حقوق دریایی ایران نیز به گونه ای از میان رفت؛ از جمله حق کشتیرانی و داشتن قوای بحریه جنگی بطور خاص که ایران نیز می توانست از آن برخوردار باشد. به هر حال روس ها در هر گوشه ای از سواحل دریایی و از جمله خلیج گرگان تلاش هایی کردند تا به گونه ای بتوانند در ساحل ایران پایگاه ها و اراضی خاصی را تصاحب کنند و از آن طریق اندک اندک در سواحل جنوبی دریای مازندران ادعای ارضی نیز داشته باشند.

محرومیت ایران از حقوق کامل دریایی

در معاهده گلستان (12 اکتبر 1813م/ 1228ق) با وساطت سرگور اوزلی سفیر انگلستان بر ایران تحمیل گردید و پس از تسخیر دربند و باکو و شروان و قراباغ و قسمتی از تالش و از میان بردن حق تملک تاریخی گرجستان و داغستان و ابخازستان، بر پایه فصل پنجم قرارداد ایران به طور رسمی از مالکیت و حقوق دریایی محروم شده بود و به علت نداشتن "سفاین دفاعی" و "کشتی های عسکریه" در دریا، جزایر آبسکون نه تنها آمادگی زیر سلطه رفتن را داشت بلکه شرایط دفاع نیز از دولت ایران سلب شده و غیرممکن شده بود.

کوشش های پراکنده ارتش ایران جهت استرداد ولایات از دست رفته، تلاش در روشن کردن موقعیت سرحدات تحمیلی، فزونی خشونت و بدرفتاری اشغالگران روس با مردم مسلمان ایران در منطقه قفقاز و انتشار آن در مناطق دیگر ایران زمین، دادخواهی های ساکنان زیر سلطه از قدرت های مذهبی و حکومتی و نظامی، شکست مذاکرات دیپلماسی و تحریک های بیگانگان که سود خود را در آشفتگی منطقه می دانستند همزمان با آمادگی مردم و عالمان و مراجع مذهبی رهایی سرزمین های اشغالی سرانجام به بروز جنگ دوم ایران و روسیه (25 ژوئن 1826/ 1241 ق) منجر شد و با اینکه در مرحله اول نبرد، پیروزی هایی نصیب ایران شد لکن سرانجام شکست دیگری بر آنان وارد آمد و شوم ترین عهدنامه های تاریخی بر دولت ناتوان ایران تحمیل شد و بخش های دیگری از ایران به تصرف غاصبانه نظامی روس ها درآمد و در قریه ترکمانچای (10 فوریه 1828م/ 1243ق) قراردادی با وساطت سرجان مک دونالد سفیر انگلستان در ایران بر دولت ناتوان قاجاریه تحمیل شد.

برپایه این قرارداد نیز فزون بر از دست دادن بخش های مهمی از سرزمین های تاریخی ایرانیان و برقراری رژیم کاپیتولاسیون، پرداخت انواع غرامات، نابودی های اقتصادی و زیان های دیگر، دولت روسیه در دریای مازندران قدرت غیر مقبول و حقانیت نیافته ای را به دست آورد که تا دهه های پیش مصائب آن باقی ماند. این قرارداد هم حقوق بحری ایران را نادیده انگاشت و برای دولت متجاوز روسیه شرایط استیلای درازمدت در دریای مازندران را پدید آورد که گویی دریای یاد شده از متصرفات کامل دولت روسیه است و هیچ قوم و ملتی حق داشتن هیچ امتیاز اقتصادی و نظامی و سیاسی در آن ندارد.

فراهم آمدن شرایط استیلاگری روسیه

شکست ایران در جنگ های قفقاز و اشغال سرزمین های ایرانی نشین توسط روس ها، به عظمت و شکوهمندی و قدرت نمایی ایران در کل سرزمین های ایرانی نشین و مسلمان آسیایی - خاصه سواحل دریای مازندران - خدشه وارد آورد و همزمان با آسیب وارد آمدن به اصل استقلال و تمامیت ارضی ایران، قدرت های محلی خراسان و ماوراءالنهر (بخش های شرقی دریای مازندران) که به هر دلیل در مواقع خطر خود را متکی به حکومت های مرکزی ایران احساس می کردند، بر روی هم اعتقاد و امید خود را از دست دادند و یکی پس از دیگری تسلیم تزاریسم شدند.

سلطه روسیه در زمینه های اجتماعی، سیاسی، نظامی و اقتصادی پیشرفت های چشمگیری داشت و در سرزمین های تاریخی و حکومتی خراسان و ماوراءالنهر (آسیای مرکزی) منطقه های گوناگون به شرح زیر تحت نفوذ و قدرت روسیه درآمدند:

بخارای شریف در سال 1868 میلادی (1285 ق)

سواحل دریایی ترکمنستان کنونی در سال 1869 (1286)

خیوه (خوارزم) در سال 1873 (1290)

گوک تپه در سال 1881 (1298)

تجن در سال 1886 (1304)

قزاقستان در سال 1848- 1822 (1265- 1238)

قزاقستان (دوباره) در سال 1916 (1334)

با درنظر گرفتن تصرفات روس ها در شمال دریای مازندران (سواحل ولگا) و نیز فتوحات دوره پتر کبیر در نواحی تاتارستان و داغستان و اشغال قفقاز از آن میان اران در جنگ های با ایران می توان تصور کرد که روسیه از سه طرف بر دریای مازندران مسلط شده بود و از یک طرف که سواحل کشور ایران در دوره قاجاریه بود همواره توطئه و نیرنگ سیطره جویانه روس ها استقلال و آرامش کامل را در منطقه – به ویژه در منطقه آبسکون – خدشه دار کرده بود و روسیه خود را مالک سرتاسر دریای مازندران و سواحل چهارجانبه آن می دانست و اگر قرارداد شوم 1907 میلادی با دولت انگلستان با واکنش های مردم ایران مواجه نمی شد، این دریای تاریخی در حیطه بلامانع روسیه واقع می شد.