حرکت آذربایجان در بازی شطرنج ناباکو

در 27 مارس سال 2009، یادداشت تفاهمی میان سوکار (SOCAR) شرکت نفت آذربایجان و گازپریم روسیه به امضا رسید. این یادداشت تفاهم شامل تفاهم بر سر انتقال گاز طبیعی آذربایجان به روسیه از سال 2010 بود. در آینده­ای نزدیک نیز خط لوله باکو- نووو فیلیا، بخشی از سیستم انتقالی آذربایجان که از باکو به سمت مرزهای روسیه می­رود مورد بازبینی قرار خواهد گرفت. طول این خط لوله حدود 200 کیلومتر است و طول قطر آن نیز 1220 میلیمتر.

این قرارداد از اهمیت ویژه­ای برخوردار است چرا که برای اولین بار از زمان استقلال جمهوری آذربایجان، این کشور به عنوان یک صادر کننده گاز به روسیه قلمداد خواهد شد. پیش از این جمهوری آذربایجان همواره به عنوان یک وارد کننده گاز از روسیه به شمار می­رفت. امضای این یادداشت تفاهم سبب به وجود آمدن پیش شرط­هایی شده­است که به دلیل حوادث منطقه­ای به وجود آمده­اند. ابتدا اینکه گازپروم به طور خاص خواهان امضای این قرارداد با آذربایجان بود و برای این اشتیاق خود دلایل زیادی داشت. اولین دلیل این بود که در سال­های اخیر، تولید گاز طبیعی در روسیه کاهش پیدا کرده­است. روسیه ترجیح می­دهد که به جای سرمایه­گذاری­های کلان برای توسعه میدان­های گازی خود از همکاری با کشورهای شوروی سابق استفاده کند، از طرف دیگر امضای قرارداد با طرف اروپایی روسیه را برآن داشت تا برای تامین گاز طبیعی با منابع جدید وارد بازی شود. بنابراین روسیه در مرحله اول خواهان تامین این گاز از آسیای مرکزی شد و قیمت گاز را بالا برد. از طرف دیگر روسیه این پیشنهاد را به آذربایجان داد که میدان گازی شاه­دنیز را در اواخر دهه 1990 راه اندازی کرده بود.

دلیل دوم روسیه برای امضای این یادداشت تفاهم در مشکلات منابع گازی در جنوب روسیه نهفته است. آذربایجان تنها کشوری است که می­تواند به خط لوله ناباکو گاز ارسال کند. این خط لوله با پیشنهاد اروپا قرار است گاز طبیعی را از آذربایجان و آسیای مرکزی از طریق ترکیه به جنوب شرقی اروپا منتقل کند. در واقعیت این گاز طبیعی تنها می­تواند از طریق آذربایجان به اروپا منتقل شود.

روسیه پیشنهاد دیگری به جای پروژه خط لوله ناباکو ارائه داده است و آن خط لوله جریان جنوبی است که این خط لوله هم به گاز آذربایجان نیاز خواهد داشت. در واقع روسیه سعی می­کند از عملی و اجرایی شدن پروژه ناباکو جلوگیری کند.

این اولین باری است که جمهوری آذربایجان صادرات گاز خود را از غرب به سمت شمال تغییر می­دهد. در پس این تغییر دلایل زیادی نهفته است.

دلیل اول رویکرد مجهول شرکای غربی در برخورد با این پروژه است. نبود همکاری و درک درست از فضای انرژی میان اعضای اتحادیه اروپا سبب شده است این پروژه به صورت پروژه­ای غیر قابل اجرا به نظر برسد. در عوض اتحادیه اروپا در انتظار اقدامات موثرتر صادرکنندگان اصلی گاز طبیعی هستند و امیدوارند به این وسیله این پروژه را قدرت بخشند. هرچند آذربایجان نمی­خواهد سیاست­های خود را بدون حمایت غرب اعمال کند و از سوی دیگر نگران روابطش با روسیه نیز هست. این مسئله پس از جنگ 5 روزه در گرجستان نیز رنگ بیشتری از واقعیت به خود گرفت. هرچند که دولت سیاسی در گرجستان با کمک فراوان غرب به قدرت رسید اما طی جنگ نیز شاهد بودیم که کمک­های درخواستی از سوی گرجستان هرگز به این سو تغییر مسیر نداد. آذربایجان نیز با مشکل جدایی­طلبان روبه­رو است. در چنین شرایطی آذربایجان نمی­خواهد وارد بازی­ای شود که خشم روسیه را برانگیزد.

دلیل دیگر برای امضای این یادداشت تفاهم با موقعیت ترکیه در ارتباط است. ترکیه سعی می­کند نه تنها به عنوان یک ترانزیت برای عبور گاز آذربایجان به اروپا وارد صحنه شود، بلکه می­خواهد خود فروش گاز به اروپا را برعهده بگیرد. چنین شرایطی به نفع آذربایجان نیست. در چنین شرایطی پیشنهاد روسیه برای خرید گاز آذربایجان به مراتب برای آذربایجان جذاب­تر است. آذربایجان از فروش گاز خود به روسیه منفعت بیشتری خواهد کرد تا از فروش گاز به ترکیه.

در حال حاضر نیز روابط ترکیه و آذربایجان با زمزمه باز شدن مرزهای ترکیه و ارمنستان رو به تیرگی است. مرزهای ارمنستان و ترکیه از سال 1993 پس از حضور نیروهای ارمنی در منطقه قره­باغ بسته شده­است. به تازگی دولت ترکیه تمایل خود را برای بهتر شدن روابط با ارمنستان اعلام کرده­است و عبدالله گل، رییس جمهور ترکیه نیز برای تماشای بازی فوتبال بین دو تیم ترکیه و ارمنستان راهی ایروان شد. اقدام بعدی که قرار است این دو کشور را بهم نزدیک کند باز شدن مرزهای در اواسط ماه آوریل خواهد بود. در اینجا باید به این نکته اشاره کرد که یکی از پیش شرط­های بازگشایی مرزهای بین دو کشور حل شدن مسئله قره­باغ بود که همچنان حل نشده باقی مانده است.

این شرایط نگرانی و اعتراض آذربایجان را برانگیخته سات. افکار عمومی در این کشور نیز در مقابل اقدام ترکیه خشمگین هستند. آذری­ها نیز در پاسخ سیاست­های فوتبالی عبدالله گل در سفری به روسیه برای تماشای بازی فوتبال یادداشت تفاهمی با گازپروم به امضا رساند.

لازم به یادآوری است که این قرارداد برای اجرا در سال 2010 به امضا رسیده است بنابراین زمان کافی وجود دارد تا ترکیه بتواند شرایط را برای اجرایی شدن پروژه ناباکو تغییر دهد. اگر شرایط به این سمت تغییر نکند، اروپا مجبور است گاز مورد نیاز خود را مثل سابق از شمال تامین کند و این مسلما به نفع ترکیه نخواهد بود.