چالش های آبی ایران با همسایگانش، از ترکیه تا افغانستان

نویسنده: سید کامران یگانگی، پژوهشگر گروه مطالعات مسائل آب در خاورمیانه

دیپلماسی ایرانی:

مقدمه

ایران به دلیل قرارگیری در منطقه خشک و نیمه‌خشک جهان، از دیرباز با مشکلات کم‌آبی مواجه بوده است. این مسأله زمانی پیچیده‌تر می‌شود که منابع آب مشترکی با کشورهای همسایه وجود دارد و مدیریت این منابع به یکی از مسائل اساسی در روابط دیپلماتیک تبدیل شده است. در طول تاریخ، تعاملات ایران با همسایگانش در موضوع آب همواره متأثر از تغییرات جغرافیایی، سیاسی و اقلیمی بوده است.

بحران‌های آبی ایران با افغانستان

یکی از مهم‌ترین بحران‌های آبی ایران با افغانستان در رابطه با رود هیرمند است. رودخانه هیرمند از کوه‌های هندوکش در افغانستان سرچشمه گرفته است و به سیستان در ایران می‌ریزد. بر اساس قرارداد سال 1973 میان ایران و افغانستان، مقرر شد که سالانه 820 میلیون متر مکعب آب به ایران تعلق گیرد، اما این توافق بارها توسط افغانستان نقض شده است. تغییرات اقلیمی، سدسازی‌های بی‌رویه در افغانستان و عدم اجرای درست توافقات باعث شده است که رود هیرمند به یکی از مهم‌ترین منابع بحران آبی بین دو کشور تبدیل شود.

در سال‌های اخیر، افغانستان با احداث سد "کجکی" و دیگر پروژه‌های توسعه‌ای در حوزه آب، جریان طبیعی رود هیرمند را به شدت کاهش داده است. این موضوع تأثیرات منفی جدی بر مناطق جنوب شرقی ایران، به‌ویژه استان سیستان و بلوچستان، داشته و این منطقه را با خشکسالی و بحران معیشتی روبه‌رو کرده است.

بحران‌های آبی با عراق

بحران آبی ایران و عراق نیز به دلیل رودخانه‌های مشترک از جمله دجله و فرات از مسائل مهم منطقه‌ای است. ترکیه به عنوان کشوری که سرچشمه اصلی این رودخانه‌ها در آن قرار دارد، نقش مهمی در مدیریت این منابع دارد. سدسازی‌های ترکیه بر این رودها به کاهش جریان آب در عراق و سپس ایران منجر شده است. علاوه بر این، مدیریت نادرست منابع آبی در هر دو کشور نیز به افزایش بحران‌ها دامن زده است.

یکی از بحران‌های مهم آبی بین ایران و عراق به تالاب هورالعظیم مرتبط است. این تالاب مشترک که میان مرزهای ایران و عراق واقع شده، در سال‌های اخیر به دلیل کاهش ورودی آب و سوء مدیریت دچار خشکی شدید شده و به یکی از عوامل افزایش گرد و غبار در منطقه تبدیل شده است.

بحران‌های آبی با ترکیه

ایران و ترکیه نیز در حوزه آب با چالش‌هایی مواجه هستند، هرچند که این چالش‌ها به اندازه موارد افغانستان و عراق حاد نیستند. رودخانه‌های ارس و قره‌سو که از ترکیه به سمت ایران جریان دارند، همواره در معرض کاهش حجم آب به دلیل سدسازی‌های ترکیه قرار داشته‌اند. پروژه "گاپ" (پروژه بزرگ آناتولی) ترکیه که شامل احداث سدهای متعدد بر رودخانه‌های دجله و فرات است، نه‌تنها عراق و سوریه، بلکه ایران را نیز در معرض بحران‌های آبی قرار داده است.

بحران‌های آبی با جمهوری آذربایجان

یکی از مهم‌ترین مسائل آبی ایران و جمهوری آذربایجان مربوط به رودخانه ارس است که مرز طبیعی میان دو کشور محسوب می‌شود. هرچند تا کنون توافقات نسبی میان دو کشور برای مدیریت این منبع آبی برقرار بوده است، اما همچنان نیاز به همکاری‌های گسترده‌تری برای مدیریت پایدار و جلوگیری از آلوده شدن منابع آب وجود دارد.

با تمرکز بر وضعیت آینده، کشور ایران  چالش های زیر را با همسایگانش خواهد داشت:

الف. تغییرات اقلیمی و کاهش منابع آب تجدیدپذیر

یکی از بزرگ‌ترین تهدیدهای آینده برای ایران و همسایگانش، تغییرات اقلیمی جهانی است. افزایش دمای متوسط جهانی و کاهش بارندگی در منطقه، منابع آب تجدیدپذیر را محدودتر از قبل خواهد کرد. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که مناطق خشک و نیمه‌خشک مانند ایران، افغانستان، و عراق بیشترین آسیب را از این تغییرات خواهند دید. انتظار می‌رود که در دهه‌های آتی، میزان بارش در بسیاری از مناطق کاهش یابد، و این امر فشار بیشتری بر منابع آب مشترک وارد خواهد کرد.

ب. رشد جمعیت و تقاضای بیشتر برای آب

رشد جمعیت در کشورهای همسایه مانند افغانستان و عراق، به همراه توسعه شهری و صنعتی، افزایش تقاضا برای آب را موجب خواهد شد. با افزایش تقاضای آب برای مصارف کشاورزی، صنعتی و خانگی، فشار بر منابع محدود آبی افزایش خواهد یافت. از آنجا که این کشورها غالباً از منابع آب مشترک با ایران استفاده می‌کنند، رقابت بر سر دسترسی به این منابع بیشتر خواهد شد و تنش‌های منطقه‌ای را افزایش خواهد داد.

ج. تشدید سدسازی‌ها و مدیریت غیرپایدار منابع آبی

یکی از چالش‌های عمده در آینده، ادامه پروژه‌های سدسازی در کشورهای همسایه خواهد بود. افغانستان برنامه‌هایی برای احداث سدهای جدید بر رود هیرمند و دیگر منابع آبی دارد، که این اقدام می‌تواند جریان آب به ایران را به‌طور چشم‌گیری کاهش دهد. همچنین، ترکیه با ادامه پروژه‌های خود در دجله و فرات، به کاهش سهم آب عراق و در نتیجه کاهش جریان این رودها به جنوب غرب ایران کمک خواهد کرد. این وضعیت می‌تواند روابط سیاسی و اقتصادی میان ایران و همسایگانش را بیشتر تحت تأثیر قرار دهد.

د. اثرات سوء مدیریت داخلی منابع آب

بحران آب در ایران تنها به عوامل خارجی محدود نمی‌شود، بلکه سوء مدیریت داخلی نیز نقش مهمی در تشدید این بحران خواهد داشت. استفاده بی‌رویه از آب در بخش کشاورزی، هدررفت آب در سیستم‌های آبیاری و عدم به‌کارگیری تکنولوژی‌های نوین برای کاهش مصرف آب همچنان می‌توانند به بحران داخلی دامن بزنند. اگرچه تلاش‌هایی برای اصلاح این سیستم‌ها در جریان است، ولی بهبود کامل مدیریت داخلی نیازمند زمان و تلاش‌های بین‌المللی است.

ه. کاهش کیفیت آب به دلیل آلودگی

آلودگی منابع آب به دلیل توسعه صنعتی و کشاورزی غیرپایدار در کشورهای همسایه نیز یکی از چالش‌های آینده خواهد بود. به‌عنوان مثال، آلودگی در افغانستان می‌تواند بر کیفیت آب رودخانه هیرمند تأثیر منفی بگذارد و بهداشت و زندگی مردمان جنوب شرقی ایران را تهدید کند. این مشکل تنها به افغانستان محدود نمی‌شود و در دیگر کشورهای همسایه نیز ممکن است با آلودگی‌هایی مواجه شویم.

و. مهاجرت‌های ناشی از کم‌آبی و ناپایداری سیاسی

بحران‌های آبی ممکن است باعث مهاجرت‌های گسترده‌ای شود، به‌ویژه از کشورهای دچار خشکسالی شدید مانند افغانستان و عراق به ایران. این مهاجرت‌ها می‌تواند منابع محدود آبی ایران را بیشتر تحت فشار قرار دهد و چالش‌های جدید اجتماعی و اقتصادی را ایجاد کند. به علاوه، کمبود آب می‌تواند به افزایش ناپایداری‌های سیاسی در کشورهای همسایه و در نهایت به بروز درگیری‌ها و جنگ‌های منطقه‌ای بر سر آب منجر شود.

برای مقابله  با این عوامل  گفته شده در بالا  راهکارهای  زیر پیشنهاد می شود:

• تقویت دیپلماسی آب

یکی از مهم‌ترین اقدامات برای جلوگیری از تشدید بحران‌های آبی در آینده، تقویت دیپلماسی آب میان ایران و همسایگانش است. ایران باید با کشورهای همسایه خود توافق‌های پایدار و جامع‌تری برای مدیریت منابع آبی مشترک به دست آورد. استفاده از سازمان‌های بین‌المللی و نهادهای میانجی‌گری می‌تواند به کاهش تنش‌ها و ایجاد همکاری‌های منطقه‌ای کمک کند.

• بهینه‌سازی مصرف آب و استفاده از فناوری‌های نوین

ایران و کشورهای همسایه باید به دنبال استفاده از فناوری‌های نوین برای بهینه‌سازی مصرف آب باشند. استفاده از سیستم‌های آبیاری مدرن، فناوری‌های تصفیه آب، و بازیافت آب‌های صنعتی و خانگی می‌تواند تا حد زیادی از مصرف بی‌رویه آب جلوگیری کند و به حفظ منابع آبی موجود کمک کند.

• مشارکت در پروژه‌های بین‌المللی مدیریت آب

ایران می‌تواند از تجربیات بین‌المللی در زمینه مدیریت منابع آبی بهره‌برداری کند. پروژه‌های موفقی در جهان برای مدیریت مشترک منابع آب میان کشورها وجود دارد که می‌توانند الگوی مناسبی برای منطقه خاورمیانه باشند. همکاری با نهادهای بین‌المللی مانند بانک جهانی، سازمان ملل و اتحادیه‌های منطقه‌ای می‌تواند به بهبود مدیریت آب در سطح منطقه کمک کند.

• سازگاری با تغییرات اقلیمی

ایران و همسایگانش باید به سمت سیاست‌هایی برای سازگاری با تغییرات اقلیمی حرکت کنند. ایجاد زیرساخت‌های مقاوم در برابر خشکسالی، توسعه کشاورزی پایدار و استفاده از منابع جایگزین آب، از جمله آب‌شیرین‌کن‌ها، از راهکارهایی است که می‌تواند به کاهش تأثیرات تغییرات اقلیمی بر منابع آب کمک کند.

بحران‌های آبی آینده در منطقه خاورمیانه و به‌ویژه بین ایران و همسایگانش به شدت وابسته به عوامل تغییرات اقلیمی، مدیریت منابع آبی، و روابط دیپلماتیک میان کشورها خواهد بود. ایران باید با رویکردی جامع و پایدار به مسائل آب، هم در داخل و هم در سطح منطقه، به سمت همکاری‌های گسترده‌تری حرکت کند تا از بروز بحران‌های شدیدتر در آینده جلوگیری کند.

نتیجه‌گیری

بحران‌های آبی در خاورمیانه، به‌ویژه بین ایران و همسایگانش، در سال‌های آینده به‌شدت تحت تأثیر تغییرات اقلیمی و مدیریت نادرست منابع آبی قرار خواهند گرفت. ایران باید با اتخاذ رویکردی جامع و هماهنگ، به‌ویژه در حوزه دیپلماسی آبی، از بروز بحران‌های جدید جلوگیری کرده و به سمت ایجاد همکاری‌های پایدارتر حرکت کند.