مفهوم شکنجه

نویسنده: دکتر امیر بی پروا، پژوهشگر حقوق بین الملل بشر

دیپلماسی ایرانی: شناخت مفهوم شکنجه ضرورتی اجتناب ناپذیر برای تضمین ممنوعیت شکنجه در سطوح ملی و بین المللی است. اول گام برای در نظر گرفتن قاعده منع شکنجه به عنوان یک قاعده آمره بین المللی شناخت مفهوم دقیق شکنجه است. در نظام های حقوق ملی در تعریف مفهوم شکنجه اختلافاتی وجود داشته و الان نیز در خصوص مفهوم شکنجه در مقررات موضوعه  اختلاف وجود دارد و تا قبل از تدوین و تصویب کنوانسیون منع شکنجه تعریف واحدی درباره شکنجه وجود نداشت و ارائه تعریف از شکنجه یکی از ویژگی های کنوانسیون منع شکنجه است که به ارائه تعریف واحد از شکنجه و ورود آن به نظام های حقوق ملی منجر شده است.

در تعریف شکنجه در ماده یک کنوانسیون منع شکنجه و دیگر رفتارها مجازات های بی رحمانه، غیر انسانی یا ترذیلی آمده است: "در این کنوانسیون واژه شکنجه عبارت است از ایراد عمدی هرگونه درد و یا رنج شدید بدنی یا روحی به یک شخص از جانب مامور رسمی دولت و یا کسی که در سمتی رسمی عمل می کند و یا به تحریک و یا اجازه و یا سکوت او به منظور اخذ اطلاعات و یا اقرار شخص و یا شخص ثالث، مجازات وی از باب عملی که وی یا شخص ثالث مرتکب شده و یا مظنون به ارتکاب آن است، ارعاب و یا اجبار او و یا شخص ثالث و یا به هر دلیلی که مبتنی بر هرگونه تبعیض باشد. درد یا رنجی که از مجازات های قانونی ناشی می شود و یا جزء لاینفک یا لازمه آنهاست از شمول این تعریف خارج است."  

تعریف کنوانسیون منع شکنجه مبنایی برای تعریف شکنجه در سایر اسناد الزام آور حقوق بشری و نظام های ملی شد. ماده 2 کنوانسیون آمریکایی پیشگیری و مجازات شکنجه نیز بر همین مدل شکنجه را تعریف می کند.

علاوه بر ماده یک کنوانسیون منع شکنجه در ماده 16 کنوانسیون منع شکنجه دولت ها به پیشگیری از ارتکاب انواع اقدامات بی رحمانه و غیر انسانی و رفتارها و مجازات های ترذیلی اخف بر شکنجه متعهدند. علاوه بر این ماده یک کنوانسیون منع شکنجه مجازات های قانونی را نیز از شمول شکنجه خارج کرده است. 

حسب ماده یک کنوانسیون منع شکنجه، تعریف شکنجه دارای چهار عنصر است و این عناصر عبارتند از مداخله مقامات رسمی، ایجاد درد یا رنج شدید،قصد و هدف خاص.

به موجب ماده یک کنوانسیون ارتکاب شکنجه با مداخله مستقیم و غیر مستقیم مقامات رسمی که شامل پلیس، مقامات قضایی و اجرایی ارتکاب می یابد و بدون مداخله مقامات رسمی امکان ارتکاب شکنجه وجود ندارد.

شکنجه عنصر مادی آن درد و رنج است و اگر درد و رنج نباشد شکنجه اتفاق نمی افتد و درد و رنج درد و رنج جسمی یا روحی را شامل است.

شکنجه یک عمل عمدی است و برای ارتکاب آن مرتکب شکنجه دارای سوء نیت است که وارد کردن درد و رنج به قربانیان شکنجه باید به صورت عمدی باشد.

هدف از شکنجه اخذ اطلاعات، اقرار یا مجازات است، به این معنا که مرتکب شکنجه درد و رنج عمدی را به منظور اخذ اطلاعات و اقرار اعمال می کند.

در صورت فقدان عناصر شکنجه در ماده یک کنوانسیون که شامل سمت رسمی مرتکب، درد و رنج، قصد مجرمانه یا هدف می شود، هر چند این رفتار مشمول عنوان شکنجه نمی شود اما تحت شمول ماده 16 کنوانسیون منع شکنجه ممنوع است.

ماده یک کنوانسیون منع شکنجه آستانه تعریف شکنجه را برای سیستم های منطقه ای و ملی معین می کند که مبنای تعریف شکنجه چیست و علاوه بر ماده یک، ماده 16 کنوانسیون کشورهای عضو را نسبت به پیشگیری نسبت به رفتارهای اخف از شکنجه متعهد می سازد.

علاوه بر این حسب بند 2 ماده یک کنوانسیون منع شکنجه هیچ خدشه ای به مقررات بین المللی شو قوانین داخلی عام الشمول تر مربوط به ممنوعیت شکنجه وارد نمی سازد.