پیام های نشست سمرقند

دیپلماسی ایرانی: نشست سمرقند از جنس واکنش های منطقه ای به تشدید بحران امنیتی افغانستان تحت حاکمیت تروریسم بین المللی است. برخلاف تصور ما، این نشست نه فرصتی برای طالبان بود و نه تعهدی در قبال به رسمیت شناسی شان. برعکس، حضور وزیر امور خارجه طالبان، با کنایه های دیپلماتیک، گوشزدهای پیشگیرانه و مبتنی بر خاصیت عملکردی دیپلماسی منطقه ای قوای متفقین بود که افغانستان را چاله بحران امنیتی و ژئوپولتیک می بییند. 

تمام کشورها به شمول ایران و روسیه از وضعیت فعلی افغانستان ناراض و نگرانی عمیق خود را مبنی بر وخامت وضعیت بد امنیتی به سمت نهادینه شدن پایه های تروریسم منطقه ای و شبکه هایی از قاچاق مواد مخدر اعلان کردند. 

وزیران امور خارجه هفت کشور در نشست سمرقند ضمن تاکید بر وخامت اوضاع اعلان داشتند که وضعیت امنیتی افغانستان روز به روز چالش بر انگیز می شود و تلویحا اظهار داشتند که طالبان در مهار وضعیت کنونی بنا بر وضعیت شکننده نظام غیر مردمی شان، ناتوان اند. این پیام برای آینده افغانستان تحت کنترول طالبان، چه معنی می دهد؟ ترجمه بالمعانی این اظهارات در واقع اتمام حجت به طالبان، مبنی بر تغییر عملکرد، تشکیل نظام فراگیر، قطع رابطه با تروریسم منطقه ای (متحدان قدیمی طالبان) احترام به حقوق بشر و تلاش برای ایجاد فضای باز سیاسی بود که ممکن است عدم آن بهانه تازه برای رقبای متفقین آسیایی بدهد تا در منطقه حضور پیدا کنند و منطقه را به سوی یک لشکرکشی تازه خارجی و حضور نیروهای بیگانه در افغانستان سوق دهد. به همین منظور، در بیانیه مشترک آمده است که دیگر تحمل حضور نیروهای بیگانه و ایجاد پایگاه های نظامی، نه در افغانستان و نه در منطقه، ندارد. در واقع، این عمده ترین و بارزترین واکنش منطقه به هژمونی امریکایی بعد از ختم جنگ سرد است. چون از خصوصیات عصر چینی و روسی و تعمیق روابط میان متفقین آسیایی، این است تا ابتدا از قاره آسیا تمام زمینه های حضور نظامی و سیاسی و استخباراتی امریکا را که بیشتر در فاز بعد از فروپاشی شوروی، فراهم شده بود، برچینند و به تدریج به روند امریکایی زدایی در سیاست های منطقه و جهانی، ادامه دهند. 

حال گروه طالبان که پس از تحویل دهی قدرت، انتظار می رفت درصدد تامین منافع کشورهای منطقه نقش بازی کند و در فاز بعدی حضور امریکا، همکار آنها شود، کاملا در جهت عکس در حرکت است و بر اساس اطلاعات به دست آمده، کشورهای متفقین در مورد طالبان نظر مناسبی ندارند و از تمام بازی های استخباراتی با کارت طالبان توسط امریکا و متحدانش به خوبی آگاهی دارند، اما عجالتا برای پیشگیری از بحران از تقابل با آن خودداری می کنند. 

از دید امنیتی و مجموعه های امنیت منطقه ای، نگرانی کشورهای اشتراک کننده در نشست سمرقند، موجه است. زیرا یکی از ویژگی های یک مجموعه امنیت منطقه ای، وجود چالش های مشترک امنیتی است که بتواند تمام اعضای یک مجموعه را به چالش از دید امنیتی بکشاند. به همین لحاظ در بیانیه مشترک وزیران امور خارجه کشورهای همسایه افغانستان، آمده است که گروه‌های تروریستی از جمله داعش، القاعده، جنبش اسلامی ترکستان شرقی، تحریک طالبان پاکستان، ارتش آزادی‌بخش بلوچستان، جندالله، جیش‌العدل، جماعت انصارالله، جنبش اسلامی ازبکستان و دیگر سازمان تروریستی مستقر در افغانستان تهدیدی جدی برای امنیت منطقه و جهان محسوب می‌شوند. این در واقع پیام اصلی برای طالبان بود که یا از همدستی با تروریسم منطقه ای که در حمایت قدرت ها و قطب مخالف متفقین آسیایی قرار دارند، دست بکشید و جزء یکی از مجموعه های امنیتی منطقه شوند و یا اینکه واکنش جمعی را در برابر خود خواهند دید. به همین لحاظ است که فیصله اعضای این نشست بر آن شده تا در خصوص مواجهه با تهدیدات بالقوه در منطقه که بیشتر از ناحیه افغانستان متوجه منطقه است، یک سلسله ابتکاراتی روی دست گرفته شود. 

در بیانیه گفته شده که وزیران امور خارجه به ابتکار ازبکستان در زمینه ایجاد «گروه مذاکره‌کننده بین‌المللی» تحت نظارت سازمان ملل و تاجیکستان در خصوص ایجاد یک «کمربند امنیتی» اطراف افغانستان توجه کرده‌اند. این کمربند امنیتی در اصل یکی از تمهیدات اصلی امنیتی برای مقابله با چالش های تروریسم در منطقه است. برای کشورهای منطقه که چندان با مفاهیم خشک و بی معنای فضای باز سیاسی، میانه خوب ندارند، تشکیل حکومت فراگیری، انتخابات، حقوق زنان و غیره مسائل اهمیت درجه دومی دارد. اما هدف اصلی پیام مخابره شده به وزیر امور خارجه طالبان و برای دنیا این بوده که کشورهای منطقه در برابر دینامیک امنیتی در افغانستان که تبعات آن منطقه را متاثر می سازد، فعال است و واکنش به موقع نشان می دهد. 

اگرچه امیرخان متقی، وزیر امور خارجه طالبان نیز برای شرکت در این نشست به سمرقند رفت اما او در آغاز این نشست و زمانی که وزیران خارجه کشورهای همسایه افغانستان عکس مشترک گرفتند، حضور نداشت. این به معنای بی اهمیت بودن طالبان در سنجش های امنیتی است و تنها جنبه منفی حضور طالبان در چنین نشست های قابل درک است. چون منطقه امروز طالبان را مخل امنیت و تسهیل کننده تروریسم در منطقه می داند نه یک شریک امنیتی قابل اعتماد. 

به هر صورت، اگر به ماهیت تدویر این نشست دیده شود، معلوم می شود که منطقه با اتخاذ میکانیسم های امنیتی درصدد، مقابله با چالش هاست. به همین دلیل در تلاشند تا با تشکیل یک کمربند امنیتی با این چالش ها مقابله موثر و به موقع کنند. تشکیل کمربند امنیتی در اصل به اساس نظریه های نظام های امنیتی است که معمولا کشورها برای پیشگیری از بحران های حاد امنیتی اتخاذ می کنند. 

اما تشکیل کمربند امنیتی از طرف کشورهای منطقه، تازه ترین مورد در خصوص وجود تهدیدات امنیتی در منطقه نیست. در گذشته نیز انجام تمرینات نظامی مشترک، توافقات نظامی، ایجاد مراکز تبادل مشترک اطلاعاتی و استخباراتی، برای دفع خطرات احتمالی از ناحیه تروریسم رو به رشد در منطقه نیز از جمله اقدامات از جانب کشورهای منطقه بوده است. 

تحلیل و ارزیابی نظام مبتنی بر رژیم امنیتی منوط به میزان انطباق روندها و چالش های محیط امنیتی با معیارهای مورد نظر است. بنابر این، هر قدر هماهنگی و تجانس میان این معیارها و مختصات و شرایط محیط امنیتی افزون تر باشد، رژیم های امنیتی و نوع واکنش آنها برجسته بوده و می تواند در نقش الگوی مسلط امنیتی در محیط مورد نظر عمل کند. 

مهم ترین و نخستین معیار برای شکل گیری یک رژیم امنیتی در یک منطقه، تنفر از جنگ در میان کشورهای عضو مجموعه امنیت منطقه ای است. در این چارچوب رهبران کشورهای عضو باید اطمینان یافته باشند که در تنفر مشترک از جنگ و بحران با هم سهیم اند. این معیار حتی برای ابتدایی ترین و ساده ترین رژیم ها از ضروریات است. بنابر این، هرنوع رژیم امنیتی صرف نظر از گستردگی یا پیچیدگی آن، معیار تنفر از جنگ را باید با خود داشته باشند. در غیر این صورت، ایجاد رژیم امنیتی میان کشورهای مورد نظر امکان پذیر نیست. شکل گیری نظام مبتنی بر رژیم امنیتی زمانی ممکن است که تهدیدات سیاسی و امنیتی به یک تابو مبدل شده باشد وامکان درگیری میان اعضای آن را غیر قابل تصور بسازند. 

دومین مورد که در خصوص نشست سمرقند قابل بحث است اصل بودن همکاری در برابر رقابت است که می تواند در خصوص وضعیت امنیتی منطقه، قابل لمس باشد. در این نوع نظام اصل تشریک مساعی و ایجاد میکانیزم های تامین امنیت و مقابله با تهدیدات بالقوه امنیتی از جمله ضروریات است. در سومین مورد، وجود اتحاد های نظامی که بر اساس مقابله با تهدیدات بازیگران دیگر شکل گرفته و یا نهاد های امنیتی و نظامی تضمینی برای اصل هدف تاسیس مقابله با آن بوده باشد. در این خصوص، دیده می شود که اکثریت اعضای این نشست اعضای پیمان امنیتی شانگهای هستند و در زیر چتر آن، تلاش دارند تا واکنش هماهنگ، جمعی و حساب شده به تهدیدات روز افزون امنیتی داشته باشند. 

همچنین وابستگی متقابل ساختاری از لحاظ سیاسی و امنیتی می تواند از خصوصیات دیگر این رژیم باشد. تمام شرکت کنندگان این نشست در یک وابستگی نزدیک و غیر قابل انکار در زیر چتر پیمان شانگهای هستند و هر عملکرد امنیتی شان مستقیما به اجندای عمومی این پیمان ربط می گیرد. و بالاخره، ثبات داخلی است که می تواند از عناصر اصلی شکل گیری چنین نظام هایی باشد. بنابراین نشست سمرقند نه یک فرصت برای طالبان بود و نه هم زمینه را برای همکاری با آنها فراهم آورد، بل روی دست گیری و تلاش برای شکل دهی یک نظام مبتنی بر رژیم امنیت بود. هیچ پیام خوشی به طالبان نداشت و تنها برای طالبان گوشزد شد که در صورت ادامه وضعیت موجود، واکنش در برابرشان، جدی و هماهنگ خواهد بود. 

به نظر می رسد که این نشست سرآغازی در جهت مقابله همزمان، هماهنگ و منسجم میان شرک کنندگان آن بوده باشد. در حالی که خطر امنیتی از افغانستان هر روز تمام منطقه را تهدید می کند و قرار است در صورت ادامه آن، تمام روندهای امنیتی، سیاسی و اقتصادی را تحت الشعاع قرار دهد، نشست سمرقند و نظیر آن، فرصت همکاری امنیتی و اطلاعاتی را میان کشورهای مختلف به وجود خواهد آورد. زیرا تدویر نشست نشان داد که در آینده نیز رویدست است. چنانچه طبق بیانیه، نشست بعدی وزیران امور خارجه کشورهای همسایه افغانستان، در ۲۰۲۴ یا در صورت نیاز زودتر از آن، در عشق‌آباد، پایتخت ترکمنستان برگزار خواهد شد.