در چیستی دیپلماسی مضاف

نویسنده: جواد شعرباف، عضو هیات علمی دانشکده مطالعات جهان؛ دانشگاه تهران

دیپلماسی ایرانی:

مقدمه:

دیپلماسی مضاف، مفهومی نوین است که در فضای روابط خارجی هویدا شده است. به طور خلاصه این دیپلماسی را چنین می توان تعریف کرد: گونه ای از کاربست تعاملات خارجی با تکیه ویژه بر توانمندی و ظرفیت های موجود در ساحت های دیگر زندگی جمعی و اجتماعی. از این منظر، دیپلماسی که قید، تخصیص و تعلقی از مفاهیم حوزه های دیگر بر آن اضافه شده و در ذات خود می تواند مسیر، بستر و امکانات جدیدی را به حیطه عمل دیپلماسی بیفزاید. به عبارت دیگر، دیپلماسی مضاف، بهره مندی از توانایی های موجود و مندرج در بخش های به ظاهر غیر مرتبط با حوزه بین الملل با هدف پیشبرد اهداف سیاست خارجی است. در این تعریف، دیپلماسی، مذاکره و گفت و گو، با ظرفیت های قابل توجه دیگری در هم آمیخته می شود و جلوه و جمال متفاوتی در زمینه سیاست خارجی می یابد. این جلوه در واقع رونمایی از حوزه و عرصه عمومی است که مبتنی بر ساحت های مختلف، جمال و کمال متفاوتی به دیپلماسی می بخشد و راه های متعدد و جدیدی را فراروی سیاستمداران می گشاید. با تکیه بر این روش ها، ابزارها و زمینه های متنوع، دیپلمات می تواند به تعاملات رسمی و غیر رسمی دولت متبوع خویش تنوع و مزیت های افزوده بسیاری ببخشد. بر این اساس او می تواند با شناخت و کاربست ساحت های موجود و ظرفیت های مندرج در این عرصه ها، در راستای اهداف، آرمان ها و منافع یک ملت و واحد سیاسی از آنها استفاده کند. این مقاله می کوشد، فواید و عواید دیپلماسی مضاف و قلمرو آن را مختصرا توضیح دهد.

قدرت یک ملت علاوه بر جغرافیا، جمعیت، حکومت و حاکمیت، وجوه و جلوه های متکثر دیگری نیز دارد. کشوری را می توان قدرتمند دانست که دستکم به یکی از وجوه قدرت اعم از سیاسی، اقتصادی، نظامی، فرهنگی، رسانه ای و مانند آن، متحلی باشد. برای کشورهایی که فاقد این توانمندی ها در نظام بین الملل هستند، حقیقتا نمی توان جای و جایگاه ارجمندی در میان کشورهای جهان در نظر گرفت. نیک می دانیم که دیپلماسی با تکیه بر قدرت و برجستگی های مختلف و متنوع یک جامعه است که می تواند میدان سیاست را به میدان تقابل قدرت ها بکشاند و از انواع و اصناف داشته های یک ملت در راستای دستیابی به اهداف، منافع و اولویت های سیاست خارجی بهره گیرد. کشور و ملتی که فاقد قدرت و توانمندی های مورد نیاز در عرصه روابط بین الملل است، بسیار بعید است که بتواند نقش موثر و قابل اعتنایی ایفا کند. افزون بر آن کشورهای فقیر از نظر تولید( سیاسی، اقتصادی، ادبی، هنری، نظامی، فرهنگی، علمی و ...) از ابزارهای مرسوم چانه زنی، محروم اند و زمینه و ظرفیت لازم برای دسترسی به اهداف کلان ملی را نخواهند داشت. نگاهی به قدرت های برتر و بزرگ در جهان و منطقه گواه آن است که روابط بین الملل و دیپلماسی اساسا در میان این گونه از کشورهاست که جریان دارد و معنا می یابد.

دیپلماسی مضاف نه در قاب و قالب دیپلماسی رسمی می گنجد و نه چندان رها است که بتوان آن را با مسیر دوم و مسیرهای چندگانه دیگر مقایسه کرد. از یک سو مقید و محدود به سیاست های رسمی و کلان نظام در حوزه روابط خارجی است و از سوی دیگر مسیرها و راه و روش ها و جلوه گری ها و ارتباطات و شیوه نفوذ خاص خود را دارد. برخلاف ذات دیپلماسی، مشارکت پذیر، پراکنده، مدنی  و فاقد تمرکز و محوریت است. در حقیقت نوع متکثری از دیپلماسی نوشونده مبتنی بر ساخت و بافت نظام حکمرانی جدید است. نوعی بازی سازی در میان گروه ها و اقشار مختلف در قالب دیپلماسی عمومی اما با گرایش های ویژه و تخصص های متنوع است که با توجه به روابط و ارتباطات هر واحد انسانی، می تواند در حیطه فضای عمومی و منطقه الفراغ سیاست خارجی یا درمتن تعریف شده آن، به ایفای نقش های مشخص بپردازد. در حقیقت نوعی مکمل مدنی و بستر فعالیت غیردولتی به معنای اخص آن در حوزه های تخصصی متفاوت است که در مناسبات خارجی با هدف کسب و گسترش منافع ملی در راستای اهداف کلان به فعالیت می پردازد.

ویژگی های دیپلماسی مضاف:

دیپلماسی مضاف با توجه به تعاریف و تعابیر پیش گفته، دارای ویژگی های خاص خود است. در این مقوله می توان از نوعی نگاه تخصصی و اختصاصی یاد کرد که جهت گیری خاصی به موضوع می دهد و عمق و غنای مباحث و کاربری آن را در میدان لایتناهی سیاست خارجی افزون می کند. در باب ویژگی های این نوع از دیپلماسی ترکیبی و شاخصه های آن می توان به نکات ذیل اشاره کرد:

-     نوعی نگاه تخصصی و اختصاصی به حوزه های متکثر عرصه عمومی با هدف به کارگیری آنان در راستای سیاست خارجی

-    توجه ویژه به کارکردهای بخش های مختلف جامعه و تلاش برای نقش آفرینی آنان در بخش  های متنوع دیپلماسی

-    گشودن باب دیپلماسی بر روی سایر حوزه ها و عمومی و ملی کردن تفکر دیپلماتیک در میان آحاد مختلف مردم و اقشار و صنوف با گرایش های متفاوت با هدف تامین و تضمین منافع

-    کاربست دیپلماسی عمومی با تکیه بر صاحبان اندیشه و تخصص و صناعت و همه کسانی که می توانند به بستری جریان ساز برای حمایت از سیاست خارجی تبدیل شوند

-    نگاه ترکیبی و آمیزه ای تخصصی از دانش سیاسی با فنون و حرف و مشاغل و صنوف مختلف 
-    زدودن انحصار گرایی دولت در عرصه سیاست خارجی و کشاندن جامعه به سوی سیاست خارجی مشارکت پذیر و مدنی

-    نوعی کارآفرینی سیاسی برای متخصصان سایر حرفه ها و اندیشمندان با هدف پیگیری عمومی و ذو وجوه سیاست خارجی از مسیر و مجرای تخصص های شهروندان

-    بهره مندی از قدرت های آشکار و نهان جامعه و عملیاتی کردن این ظرفیت ها در شرایط بحران و تحریم، محاصره، بلایای طبیعی و مانند آن 

-    کاستن از بار سنگین دیپلماسی دولتی و انتقال بخشی از مرکز ثقل آن به صورت هدفمند به حوزه های دیگر

کاربردهای دیپلماسی مضاف:

تاریخ، سرشار از کاربست وجوه مختلف دیپلماسی در عرصه عمومی است. مهمترین مسئله در باره دیپلماسی سنتی، ناکارآمدی این سبک از رفتار سیاسی در جهان کنونی است. بنیان گذاران شورا و سپس سازمان ملل، هیچ گاه گمان نداشتند که پس از تاسیس این دو نهاد، انبوه جنگ ها و منازعات قومی و درگیری های درازپای منطقه ای،وقوع و استمرار یابد. قرار بود دیپلماسی مبنای این سازمان باشد و مقرر شده بود که همه واحدهای سیاسی عضو، نیز تن به این روند دهند و خود و دیگران را به ورطه هلاک جنگ و کشتار نیندازند. اما چنان نشد و آن روند نسبتا مناسب، سامان و قراری نگرفت و آتش جنگ و خشونت و کاربست بی رحمانه و همه گیر قدرت عریان، در دو جنگ جهانی و جنگ های کم شدت و پرشدت دیگر، دامن بسیاری از کشورهای جهان را گرفت. امروزه نمی توان منطقه ای را فارغ از این موضوع دانست و آتش جنگ های خانمان سوز، غیرنظامیان و محیط زیست را یکسان درخود سوزانده است. 

تاریخ تحولات دیپلماسی در قرن اخیر گواه آن است که توجه به این سبک از دیپلماسی و بهره مندی از ظرفیت های عرصه عمومی با قوت گرفتن بخش خصوصی و توانمندی های جامعه، افزایش قابل توجهی داشته است. تولد و توسعه رسانه های مدرن، برآمدن اینترنت، همه گیری استفاده از شبکه های مجازی و توسعه گسترده شبکه های اجتماعی، بر نقش و جایگاه این نوع از دیپلماسی افزوده است. امروزه همه کسانی که به شبکه های اجتماعی دسترسی دارند و نیز عامه مردم، به صورت لحظه ای در جریان اخبار و تحولات جامعه جهانی قرار می گیرند. این حجم از اطلاعات و دسترسی نسبتا آزاد به آن ها در طول تاریخ بشری سابقه نداشته است. دسترسی به اخبار و اطلاعات، زندگی نوین و متفاوتی را رقم زده است و در این بافتار پیدا و پنهان رسانه ای، گویی همه چیز به همه گان مرتبط شده یا می شود. توجه جامعه جهانی به محیط زیست، حقوق بشر، گرمای روز افزون زمین، آلودگی مستمر آسمان، فرسایش خاک و کاستی آب، جنگ ها و درگیری های میان اقوام و ملل و دول بر سر همه موارد فوق، همگان را بر آن داشته تا با استفاده از همین لوازم و ابزارها، راه همزیستی مسالمت آمیز میان خویش را تقویت کنند. فضای جدید جامعه جهانی مبتنی بر دسترسی به اطلاعات، لوازم و الزامات خاصی را تولید کرده و همگان را در هر دو سطح و ساختار دولتی و مدنی، مجبور به رعایت آن می کند. توجه به دیپلماسی و پرهیز از خشونت و اعتنا و اهتمام به گفت و گو و پرهیز از کاربست زور و خشونت، بتدریج جای دیدگاه های سابق در حوزه سیاست خارجی را گرفته یا می گیرد و این ازمهمترین کاربردهای دیپلماسی مضاف در تمامی وجوه و اشکال آن است. در این نوع از دیپلماسی جدایی و تفاوتی میان شهروندان و حاکمیت وجود ندارد و منافع ملی به طور خاص و عام از هر دو مسیر دولتی و ملی و به دو شیوه ساختاری و شخصی قابلیت تحقق می یابد.

اقسام دیپلماسی مضاف:

یکی از نکات مهم و برجسته دیپلماسی مضاف، تنوع این سبک از گفت و گو و پراکندگی انواع و اصناف آن در میان بخش های فعال جامعه است. اگر مشارکت پذیری یکی از شاخص های سیاست خارجی موفق باشد می توان گفت مشارکت همگانی در این حیطه تقریبا همه اقشار و صنوف را در قالب نوعی دیپلماسی عمومی در بر می گیرد.  هنرمندان، سلبریتی ها، ورزشکاران، نمایندگان مجلس، تجار، فعالان حوزه رسانه، حتی مردم عادی مشتاق و علاقه مند به زیارت و سیاحت، همگی در سطح کلان خود می توانند حاملان اندیشه و فعالان این حوزه باشند. دیپلماسی محیط زیست  می تواند میان فعالان این عرصه، ارتباطات عمیق و مشترکی در باب موضوعات مورد علاقه در سطح جهانی و کشوری ایجاد کند که سود اول و آخر آن نصیب کشور شود و منافع ملی را دنبال نماید. علاقه مندان زیارت و گردشگری فرهنگی می توانند حاملان فرهنگ و تمدن ایرانی به اقصی نقاط جهان باشند و از سوی دیگر در اماکن باستانی و مراکز دینی و فرهنگی، مروج فرهنگ و ادبیات و تمدن غنی ایرانی باشند و از مرزهای فرهنگی این مرز و بوم با گفتار و رفتار دقیق حراست و ارزش های ملی را ترویج کنند.  

بر همین قیاس دیپلماسی آب و انرژی به خوبی می تواند زمینه همکاری و تعامل میان ایران و همسایگان دور و نزدیک پیرامون محیط امنیتی خویش را فراهم آورد و از تیزی و تندی سیاست همسایگان در این زمینه بکاهد. دیپلماسی علمی و دانشگاهی نیز با مخاطب قرار دادن همتایان و گروه های مرجع در کشورهای مختلف می تواند در تحکیم، تثبیت و ترویج سیاست های کشور نقش بسیار موثری ایفا کند.  زائران ایرانی می توانند مدافعان فرهنگی ایران باشند و در کنار دیپلماسی تجاری که حوزه تخصصی و اختصاصی تاجران و بازرگانان ایرانی است، تحفه تمدنی به دیگران هدیه دهند و مرزهای نفوذ تجاری و فرهنگی ایران بزرگ را وسعت ببخشند.  در کنار ایشان با بهره گیری از دیپلماسی شهری، تعاملات گسترده میان شهرهای بزرگ فرهنگی و اقتصادی جهان را می توان شاهد بود. دیپلماسی مضاف در حقیقت رنگین کمانی از توانایی های ملی است که در بطن و متن خود می تواند آورده های زودبازده و ماندگار بسیاری در راستای منافع و سیاست خارجی به ارمغان آورد. 

بر این فهرست موارد بی شمار دیگری که هر یک در حیطه خاص خویش منعکس کننده بخش هایی از توان و قدرت ملی است، می توان اشاره کرد. به عنوان مثال در حوزه نظامی و دفاعی می توان با تکیه بر توانمندی های تسلیحاتی تولید داخل، روند رو به رشد دیپلماسی مبتنی بر دانش نظامی و دفاعی را با بسیاری از کشورهای دیگر ترسیم کرد و در عرصه تعاملات دوجانبه و در راستای تامین امنیت و صلح منطقه گام های بلندی برداشت.  در حوزه دیپلماسی پارلمانی نیز می توان با توجه به قدرت و قوت مجلس برخاسته از رای مردم و نماد مردم سالاری دیرپا در منطقه، به گسترش دموکراسی و تشریح نظام و سیستم پارلمانی و دستاوردهای آن همت گماشت و در تعامل با دیگران و نیز بهره مندی از تجارب دیگران با هدف کاربست آن ها در نظام های مردم سالار کوشید. نمایندگان مجلس شورای اسلامی در قالب دیپلماسی پارلمانی می توانند زمینه را برای فعالیت هرچه بیشتر بین المجالس توسعه دهند و از این ظرفیت در راستای تقابل با جهان سلطه که هدفی جز حصار و تحریم نمی شناسد، استفاده کنند. 

بی تردید در این نوع از دیپلماسی نمی توان از حوزه های مهم دیگری غفلت کرد. دیپلماسی رسانه ای با تکیه بر لشکر انبوه متخصصان و کارشناسان به خوبی می توانند در حوزه دفاع از آرمان های کشور و نیز مقابله با سیاست های رسانه ای غرب، نقش موثری در تامین منافع ملی ایفا کنند.  در همین راستا می توان به مقوله دیپلماسی سینمایی و توان تاثیرگذاری غیر قابل باور این رسانه اشاره کرد.  از ابتدای پیدایش انقلاب تاکنون، بار عمده ارائه تصویری مناسب از فرهنگ، تمدن و جامعه ایرانی بر دوش سینماگران بوده و با تکیه بر این رسانه قوی، کشور توانسته است تصویری دلخواه و مطلوب و مبتنی بر واقعیات جامعه ایرانی به مخاطبان جهانی عرضه کند. همپای تصویرگری سینمایی از آنچه در ایران می گذرد و دعوت دیگران به دیدن این تصاویر مستند، ورزش نیز توانسته است زمینه همکاری و تعامل میان کشورها و دولت ها حتی دولت متخاصمی چون آمریکا باشد.  تکیه بر این جریان جوان پسند و مورد اهتمام اقشار مختلف با زبان های متفاوت، این ورزش بوده است که در این سالیان دراز، توانسته به عنوان پلی واقعی میان همه علاقه مندان ایران، عمل کند و آنان را ولو برای ساعاتی اندک، میزبان قوت و اقتدار جوانان ورزشکار و جامعه ورزشدوست ایرانی به هنگام اهتزاز پرچم پرافتخار کشورمان بنماید. این همه بخشی از توان و قدرت نهفته در دیپلماسی مضاف است و سویه های تخصصی تری چون سلامت، حج، رسانه، ورزشی، سینمایی، نشر، زیارت، گردشگری، پنهان، حقوقی، انرژی، هسته ای و مانند آن می تواند به خود بگیرد.  تمرکز بر این مدل، بخوبی می تواند منابع جدید قدرت را به کار گیرد و  منافع و اهداف و آرمان های یک ملت را با تکیه بر داشته های او توسعه بخشد و در دسترس همه نهادها و فعالان ارتباط خارجی قرار دهد. 

اهداف و کارکرد:

دیپلماسی مضاف چه اهدافی را دنبال می کند؟ این سوال مهم را چنین می توان پاسخ گفت که کاربست این سبک نوین تعامل، چه اهدافی را نمی تواند دنبال کند؟ نکته قابل توجه آن است که این دیپلماسی در حقیقت خروج از مناسبات سنتی حاکم بر روابط خارجی و ورود به عرصه جدید تعاملات و مناسبات میان کشورهاست. مهمترین اهداف و کارکردهای این سبک نوین دیپلماسی را می توان چنین برشمرد:

-    خروج از فضای سنتی دیپلماسی و ورود به دنیای جدیدی که بازیگران بسیاری در آن فعالیت می کنند.

-    مشارکت فعال، مستمر، خودجوش و خود بسنده بخش های مختلف جامعه 

-    تمرکز زدایی از مناسبات بدنه و تکیه و تاکید بر روابط بین "ملل"

-    ملت گرایی به معنای اعم و توجه ویژه و عام به بخش های مدنی 

-    چند سویه و لایه دار بودن سبک نوین دیپلماسی 

-    پایان بخشی به انحصار مطلق دیپلمات های رسمی در این مصدر

-    ذو وجوه بودن و عمق و غنای دیپلماسی مضاف و چند ساحتی بودن آن

-    گرایش جامعه جهانی به توزیع نقش ها در حوزه سیاست خارجی

-    تبدیل شدن به یکی از مبانی سنجش توسعه یافتگی در عرصه روابط خارجی

-    توسعه روابط متکثر و متنوع غیردولتی در چارچوب اهداف و منافع ملی

-    تخصصی شدن دانش روابط خارجی و بسط و توسعه آن در راستای توانمندی های ملی

-    تمایل رو به تزاید فعالان مدنی به ایفای نقش در شرایط بی مرزی و فضای نوین جریان آزاد اطلاعات و مبادله پیام 

نتیجه گیری:

دستگاه سیاست خارجی رسمی و قانونی هیچ کشوری نمی تواند ادعا کند که نقش انحصاری در حوزه سیاست خارجی برعهده دارد. این نقش بسته به میزان توسعه یافتگی و صحنه گردانی سایر بازیگران خارج از وزارتخانه های امور خارجه، معمولا/می تواند به چالش کشیده شود. در فضای جدیدی که بازیگران بسیاری با توانمندی های مختلف از حوزه نظامی تا تولیدات هنری می توانند نقش موثری در کاهش سطح روابط یا افزایش مناسبات سیاسی و اقتصادی و فرهنگی ایفا کنند، یا روابط عادی میان کشورها را با یک توئیت، عکس، کتاب و سخنرانی به خطر اندازند، ادعای کنترل و انحصار دیپلماسی در روابط خارجی چندان خریداری ندارد. در چنین شرایط خرد حکم می کند که از همه ابزارها و روش ها برای تامین اهداف سیاست خارجی در همه سطوح استفاده کرد. مقدم بر قابلیت استفاده از این ظرفیت ها، شناخت این حوزه و تلاش برای بهره گیری از طیف گسترده این منابع انسانی و ساختاری در سیاست خارجی و به رسمیت شناختن ایشان است.

در شرایط کنونی که مسیر اصلی اعمال نظرات دستگاه سیاست خارجی در حیطه رسمی در عمل با مشکلات بسیاری مواجه است، توجه به مسیر دوم و مسیرهای متعدد دیگر، می تواند راه گشای بن بست های دیپلماتیک باشد. گشایش در بن بست ها و حل  مسائل سیاسی در حوزه خارجی، نیاز به تجربه مسیرهای آزموده و ناآزموده بسیاری دارد که دیپلماسی چندوجهی و مضاف با حمایت دو سطحی ساختارهای دولتی و غیردولتی/ مدنی می تواند در این راستا به دیپلماسی کمک کند. ایران بزرگ، مملو از ظرفیت های عظیم انسانی و سرشار از توانمندی های سترگ برای حل مشکلات خویش است و کافی است به نسل جدید، جوان و جویای نام، فرصت فعالیت در این عرصه ها ارائه شود و از آنان در قالب بسترسازی های مناسب برای حضور و فعالیت در این حوزه، حمایت های لازم صورت پذیرد.

لینک منابع و سایر مطالب مرتبط:

   https://www.isna.ir/news/1400020502944/

  https://www.isna.ir/news/1400032417832/

  https://www.isna.ir/news/1400012211639/

  https://www.isna.ir/news/1400040704996/       

   https://www.isna.ir/news/1400040100749/

   https://www.isna.ir/news/1400022618231/

  https://www.isna.ir/news/1400021912696/

   https://www.isna.ir/news/00061664265/

   https://www.isna.ir/news/1400030301902/

  https://www.isna.ir/news/1400031712105