عمر دستاوردهای ایران در روابط تجاری با قطر کوتاه بود

تهیه شده توسط بنیاد مطالعات مترقی اروپایی

نویسنده این مطلب: لوشیانو زاکارا

دیپلماسی ایرانی: بحران شورای همکاری خلیج فارس که از اواخر ماه مه 2017 آغاز شد، در نهایت پس از تلاش ها برای میانجی گری بین قطر و همسایگان عرب آن به پایان رسید. اما رویدادهای پیرامون آخرین جام فوتبال آسیا در ژانویه تا فوریه 2019 در امارات متحده عربی نشان دادند که اختلافات مداوم بین دولت های شورای همکاری خلیج فارس به عمق جامعه نفوذ کرده است. انعکاس اخبار مربوط به وقایع و نحوه رفتار مردم در جریان دیدارهای قطر-عربستان سعودی و قطر-امارات و همچنین فینال جام حذفی بین قطر و ژاپن نشان دادند که بهبود اختلاف بیشتر طول خواهد کشید و حتی ممکن است روابط در برخی سطوح هرگز بهبود نیابد.

3. عمر دستاوردهای ایران کوتاه است؟

بحران داخلی شورای همکاری خلیج فارس نتایج مثبتی برای ایران به ویژه در روابط دوجانبه آن با ترکیه و قطر به همراه داشت. با این حال، اکنون که منازعه داخلی شورا تا اندازه ای حل شده و روابط کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس اندکی بهبود یافته و در حالی که ایران هنوز تا حدی با فشارهای منطقه ای و بین المللی مواجه است، احتمال دوام نیاوردن این نتایج مثبت برای مدت زمان طولانی وجود دارد. به رغم افزایش پیوندهای تجاری که منجر به افزایش پنج برابری صادرات ایران به قطر در سال 2018 در قیاس با 2017 شدند، کشورهایی مانند چین، ایالات متحده آمریکا، هند، ژاپن و آلمان همچنان شرکای تجاری اصلی قطر به شمار می روند. در سه ماهه اول سال 2018 ایران بیش از 74 میلیون دلار کالا به قطر فرستاد که 214 درصد بیشتر از مدت مشابه در سال پیش از آن بود، اما صادرات چین، آمریکا و هند به قطر در همان بازه زمانی به ترتیب 272، 265 و 219 میلیون دلار و به طور قابل توجهی بیشتر از ایران بود.

اگرچه به نظر می رسد دستاوردهای ایران بسیار مثبت است، اما اساسا با سود تجاری سایر کشورهایی که قطر در پی محاصره مجبور به تکیه به آنها بوده، تفاوت چندانی ندارد. بنابراین، اکنون که بحران تا اندازه ای حل و فصل و حصر رفع شده، می توان انتظار داشت که به مرور اتکای قطر به ایران هم کاهش یابد.

دولت های قطر و ایران در دوران بحران در پیشبرد دیدارهای دو جانبه تجار بسیار فعالانه عمل کردند. تلاش ها برای ایجاد اتاق بازرگانی ایران و قطر در ایران خیلی سریع به موفقیت رسید، اما در قطر تا اندازه ای با تاخیر مواجه شد. و اگرچه درست است که از ژوئن 2017 کالاهای ایرانی- عمدتا میوه، سبزیجات، محصولات لبنی، میوه خشک و سایر مواد غذایی- در سوپر مارکت های زنجیره ای قطر بیشتر دیده می شوند، اما این مساله هم درست است که این محصولات در مقایسه با سایر محصولات غیر نفتی مانند اقلام ساختمانی که از ترکیه و آذربایجان می آیند، باید مسافت نسبتا کمی را طی کنند. به عبارت دیگر، محصولات فاسدشدنی به دلیل مسافت کم و قیمت پایین به احتمال زیاد همچنان از ایران وارد قطر خواهند شد.

تجار ایرانی در مصاحبه هایی که با آنها صورت گرفت، گفتند که چندین هیئت قطری از کارخانه های مختلف در چندین مکان بازدید کردند و هدف از این بازدیدها نشان دادن آمادگی ایرانی ها برای انطباق خطوط تولید با توجه به نیاز قطر و تولید کالا برای بازار این کشور بود. اما در حالی که تولیدکنندگان ایرانی به دنبال سرمایه گذاری قطری در کارخانه های خود بودند، همتایان قطری آنها بیشتر به ساخت کارخانه هایی در داخل قطر تمایل داشتند که یعنی تلاش اصلی سرمایه گذاری باید از طرف ایرانی صورت بگیرد. این درخواست چندان دور از منطق نیست چون قطر نمی تواند وابستگی به مواد غذایی تولید خارج، عمدتا واردات از عربستان و امارات، را با وابستگی به ایران، کشوری که همچنان در شورای همکاری خلیج فارس تهدید محسوب می شود، جایگزین کند.

از این رو، بعید است که انتظارات بلندمدت ایران از توافق های تجاری سازگار و دائمی با قطر برآورده شود. همانطور که در دوران سردی روابط سعودی و قطر آشکار بود، اوضاع نمی توانست تا ابد ادامه یابد. بهبود روابط عربستان و قطر ناگزیر بر هر گونه توافق بلند مدت ایران و قطر تاثیر می گذارد؛ شکی نیست که دوحه نمی خواهد به ریاض دلایل بیشتری برای نگرانی درباره روابط خودش با تهران بدهد.

این واقعیت که یافتن اطلاعات یا داده های دقیق درباره میزان واقعی تجارت دوجانبه بین ایران و قطر دشوار است و افراد معدودی مایل به ذکر سوابق مربوط به این موارد هستند، همچنین نشان دهنده حساسیت موضوع برای همه بازیگران درگیر است.

در چنین شرایطی به نظر می رسد توافقنامه های دو جانبه یک ضرورت، اما در نهایت یک ساز و کار مشروط برای تضمین تامین کالاهای مورد نیاز قطر توسط ایران و دیگران، بوده اند. هدف اصلی قطر، حفظ تنوع در تامین کنندگان و در عین حال، تبدیل کردن ایران به اصلی ترین مسیر تحویل به دوحه بوده است. می توان اینطور قلمداد کرد که تجارت بین قطر و ترکیه در دوران بحران خلیج فارس به طور مطلق بسیار بیشتر از مبادلات قطر و ایران افزایش یافته است. (این مطلب ادامه دارد.)

منبع: بنیاد مطالعات مترقی اروپایی / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34