اروپا می تواند نقشی مشابه روسیه در خاورمیانه داشته باشد؟

تهیه شده توسط بنیاد مطالعات مترقی اروپایی

نویسنده این مطلب: الی گرانمایه

دیپلماسی ایرانی: روابط اروپا و بازیگران اصلی در خاورمیانه در 5 سال گذشته به طور چشمگیری تغییر کرده که در درجه اول نتیجه تغییر در سیاست خارجی بازیگران منطقه ای بوده است که به طور فزاینده خوانش «مجموع، صفر» از تحولات منطقه دارند. ایران، عربستان، اسرائیل و ترکیه در درگیری های پیچیده خاورمیانه گرفتار هستند و هرکدام سیاستی قاطع و حداکثری را برای منافع استراتژیک خود دنبال می کند. تقاطع مهم همه مسیرها ایران است.

3. اروپا باید چه کند؟

در دوران ریاست جمهوری ترامپ در ایالات متحده، دولت های اروپایی و اتحادیه اروپا عمدتا مشغول کنترل آسیب در خاورمیانه بودند. سخت ترین چالش آنها چگونگی حفاظت از برجام بود. آنها همچنین سعی کردند با تسهیل بازگشت حریری از تنش های بیشتر در لبنان جلوگیری و از این کشور در برابر یک بحران سیاسی بزرگ محافظت کنند. تلاشی ناموفق هم در روند صلح اسرائیل و فلسطین داشتند. و همچنین سعی کردند مانع از تنش های سرد در شورای همکاری خلیج فارس شوند.

با توجه به نقش نظامی غالب روسیه و ایالات متحده، اروپا تاثیر محدودی بر قهرمانان منطقه دارد. با این حال، یک سری اهرم های سیاسی و اقتصادی می تواند به اروپا در هدایت تقابل کنونی در منطقه در مسیری سازنده تر کمک کند. سیاست اروپا در خاورمیانه باید بر حفظ منافع اصلی متمرکز باشد: یعنی جلوگیری از بی ثباتی بیشتر در منطقه که از طریق گسترش سلاح های هسته ای و شیمیایی و تروریسم و همچنین چالش هایی مانند جریان مهاجرت گسترده و اختلالات انرژی و تجاری، تهدید امنیتی مستقیم برای اروپا ایجاد می کند. اتحادیه اروپا و کشورهای عضو باید کنترل آسیب، تنش زدایی و اقدامات پیشگیری را به کار بندند که برای نمونه می توان به موارد زیر اشاره کرد:

(1) محافظت از توافق هسته ای ایران

•    اگر ایران تصمیم بگیرد برنامه هسته ای خود را گسترش دهد، به بی ثباتی در خاورمیانه کمک خواهد کرد. اروپا به عنوان شرکت کننده و ذینفع توافق هسته ای با ایران در سال های دولت ترامپ تلاش خود را برای جلوگیری از فروپاشی توافق به کار گرفت. دولت های اروپایی همچنین تلاش های ناموفقی برای تحقق منافع اقتصادی وعده داده شده در برجام و ملموس برای ایران داشتند. بازگشت سریع تحریم های ثانویه ایالات متحده شرکت های اروپایی را به خروج از بازار ایران واداشت. اما اکنون که دولت ترامپ رفته و دولت بایدن آمده، ایران برای حفظ برجام به مشاهده منافع اقتصادی یا امنیتی توافق نیاز دارد و در غیر این صورت، ممکن است به کاهش بیشتر تعهدات هسته ای یا حتی خروج از توافق تصمیم بگیرد. این سناریو اروپا را با خطر گسترش برنامه هسته ای ایران و افزایش احتمال حمله نظامی آمریکا یا اسرائیل مواجه خواهد کرد که به معنای تهدید گسترده تر برای منافع اتحادیه اروپا و ثبات منطقه است.

•    اروپا با تمایز قائل شدن بین سیاست خود درباره برجام با سیاست ایالات متحده و باز نگه داشتن کانال های سیاسی سطح بالا با ایران، اروپا توانست انگیزه سیاسی برای زنده نگه داشتن توافق را در ایران ایجاد کند. طرف های برجام همچنان روی اقدامات عملی برای احیای توافق کار می کنند، اما طرف های غیر عضو برجام مانند هند، عمان و ترکیه هم می توانند نقش مهمی در حفظ روابط اقتصادی با ایران داشته باشند.

•    ایران هم می تواند برای بهبود شرایط عمومی تجاری در جهت جذب شرکت های اروپایی تلاش کند. برای نمونه، همکاری در زمینه دقت و رعایت موارد مربوط به اف.ای.تی.اف و اصلاح قوانین داخلی لازم برای همگام سازی بخش بانکی ایران مطابق با نقشه راه کارگروه ویژه اقدام مالی می تواند تمایل شرکت های خارجی به سرمایه گذاری در ایران را افزایش دهد.

(2) اجتناب از اقداماتی که موجب بی ثباتی داخلی در ایران شود و به طور همزمان، تعامل با این کشور برای اطمینان از اینکه نقش منطقه ای آن تنش و بی ثباتی در خاورمیانه ایجاد نکند

•    دولت های اروپایی از سوی دولت قبلی آمریکا و همچنین متحدان منطقه ای برای نزدیکی با جبهه مخالف ایران تحت فشار قرار دارند. اعمال فشار حداکثری اقتصادی با حمایت این بازیگران می تواند منجر به تضعیف قابل توجه اقتصاد این کشور، بی ثباتی نهادهای دولتی و تشدید ناآرامی های داخلی شود. چنین اقداماتی همچنین می تواند ایران را به اتخاذ رویکرد تهاجمی در سیاست منطقه ای ترغیب کند.

•    اتحادیه اروپا و کشورهای عضو باید در برابر تلاش ها با هدف محدود کردن فضا برای تعامل سیاسی با ایران مقاومت کنند.

•    دولت های اروپایی باید مواضع هوشمندانه تری اتخاذ و راه های دیپلماتیک را با ایران، عربستان سعودی و اسرائیل دنبال کنند و آنها را برای حل اختلافات تحت فشار بگذارند. دامنه تعامل آنها با ایران باید بسیار فراتر از برجام و مسائل اقتصادی گسترش یابد. این تلاش دیپلماتیک اروپا می تواند مبتنی بر مجموعه مذاکرات سال 2018 با ایران به رهبری اتحادیه اروپا، فرانسه، آلمان، بریتانیا و ایتالیا برای رسیدگی به پرونده های امنیتی منطقه به ویژه سوریه و یمن باشد. این روند می تواند از طریق توافق های کوچک و موضوعی به کاهش خشونت و تنش زدایی نظامی در صحنه های درگیری کمک کند و شاید حتی بستری برای تسهیل مذاکرات بین آمریکا و ایران درباره مسائل منطقه فراهم آورد.

(3) ایجاد کانال های تنش زدایی منطقه ای و حمایت از کشورهای شکننده

•    کشورهای اروپایی باید با تحت فشار گذاشتن بازیگران منطقه ای برای پایان دادن به درگیری های خشونت آمیز در یمن و سوریه، نقش خود را در خاورمیانه تقویت کنند. ارتباطات سیاسی سطح بالا و حمایت از تلاش های مسیر جایگزین با همه کشورهای منطقه می تواند به ایجاد کانال هایی برای جلوگیری از تشدید خشونت و تنش های سرد سیاسی منجر شود.

•    فرانسه و بریتانیا در حمایت از ائتلاف تحت رهبری سعودی در یمن نقش قابل توجهی داشتند و می توانند از اهرم های سیاسی بیشتری برای تحت فشار قرار دادن عربستان و ایران به برداشتن گام های مهم برای بهبود شرایط انسانی و کاهش خشونت از طریق آتش بس های محلی بین نیروهای ائتلاف و حوثی ها استفاده کنند.

•    در سوریه، روسیه تنها بازیگری است که به طور فعال با ایران، اسرائیل و ترکیه تعامل دارد. ائتلافی از دولت های اروپایی هم می تواند در صدد ایفای نقشی مشابه و شکل دادن به تحولات روی زمین از آن طریق، برآید و از کانال های دیپلماتیک فعال با همه بازیگران برای فراهم آوردن کمک های بشردوستانه استفاده کند. 

•    دولت های اروپایی همچنین باید به دنبال محافظت از کشورهای کوچک تر منطقه در برابر تنش های منطقه ای باشند. در مورد لبنان، بازیگران اروپایی می توانند حمایت اقتصادی و اقدامات تقویت انعطاف پذیری بیشتر برای حفظ و احتمالا استفاده از موقعیت میانه در رویارویی منطقه ای بین ایران و عربستان ارائه کنند.

منبع: بنیاد مطالعات مترقی اروپایی / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34