شرق مدیترانه، صحنه جدید رقابت های پادشاهی های خلیج فارس

نویسنده: سینزیا بیانکو

دیپلماسی ایرانی: توجه پادشاهی های حاشیه خلیج فارس به شرق مدیترانه در چند سال گذشته به طور پیوسته افزایش یافته و در نتیجه، رقابت ها و دشمنی های بین آنها به قلب اروپا نزدیکتر شده است. یکی از مسائل اصلی در ژئوپلتیک وسیع منطقه حول محور نقش جنبش های اسلام سیاسی می چرخد که قطر و ترکیه از آنها حمایت می کنند، اما عربستان سعودی و امارات متحده عربی مخالف آنها هستند؛ مساله ای که بازتاب نبردی اساسی برای شکل دادن به نظم گسترده تر منطقه ایست و حالا، شرق مدیترانه به یک صحنه غیرمنتظره برای این نبرد تبدیل شده است.

قطر از سال 2011 در حمایت از گروه های اسلامی و حمایت از نیروهای نزدیک به اخوان المسلمین در سراسر منطقه از جمله گروه های فعال در مصر، لیبی و سوریه با ترکیه همکاری نزدیکی داشته است. در جبهه مقابل آنها هم عربستان سعودی و امارات متحده عربی قرار داشته اند که این گروه را تهدیدی برای نفوذ منطقه ای خود می دانسته اند. مهم ترین ضربه به ترکیه و قطر جایگزینی دولت اخوان المسلمین در مصر در سال 2013 با یک دولت نظامی تحت حمایت عربستان سعودی و امارات متحده عربی بود. روی کار آمدن ملک سلمان و محمد بن سلمان در سال 2015 قدرت جدیدی به اتحاد سعودی-اماراتی و تلاش ها برای سرکوب نفوذ مخالفان در منطقه داد. در سال 2017 در جریان بحران خلیج فارس و زمانی که عربستان، امارات، بحرین و مصر تصمیم به محاصره قطر گرفتند، این تلاش ها افزایش یافت و ترکیه هم در واکنش به این مساله در دفاع از امیر قطر به این کشور نیرو فرستاد.

از بسیاری جهات بعد رقابت ترکیه و امارات در این تقابل پررنگ تر شده است؛ ابوظبی به آنکارا به چشم رقیب اصلی خود در منطقه می نگرد و ترکیه هم امارات را در کودتای نافرجام 2016 علیه رئیس جمهوری رجب طیب اردوغان مقصر می داند. البته ریاض هم مشکلات خاص خود را با آنکار دارد که مشهودترین آنها به زمان قتل جمال خاشقجی، روزنامه نگار مخالف سعودی، مربوط می شود. این اختلافات یک سری فشارهای هماهنگ سیاسی بین المللی علیه عربستان را در پی داشت که سبب شد ریاض به شدت اقدامات خود علیه آنکارا بیفزاید. در اوایل سال 2020 که پادشاهی سعودی با چالش های گسترده همچون همه گیری کووید 19، سقوط شدید قیمت نفت و رکود اقتصادی ناشی از هر دو مورد مواجه شد، عربستان در اقدامی همه رسانه های ترکی را از کشور اخراج کرد. در همین حال که عربستان درگیر چالش های داخلی است، امارات در استراتژی علیه ترکیه پیشروست.

همه این تنش ها در شرق مدیترانه، از سوریه و لیبی گرفته تا ژئوپلتیک انرژی حول برنامه خط لوله گازی «ایست مِد» می توان مشاهده کرد. ترکیه رویکرد تهاجمی تری در شمال شرقی سوریه و لیبی اتخاذ کرده و امارات و عربستان هم برنامه ریزی های خود را دارند. ریاض و ابوظبی دو عملیات نظامی ترکیه در عفرین و شمال شرقی سوریه در سال های 2018 و 2019 را محکوم کردند. اماراتی ها و سعودی ها حتی در صدد تقویت روابط با رقبای اصلی ترکیه در شمال سوریه یعنی یگان های مدافع خلق سوریه و کردها برآمدند. امارات همچنین اخیرا گام های ملموسی برای ارتباط با بشار اسد، رئیس جمهوری روسیه، در بستر دیپلماسی بشردوستانه مقابله با ویروس کرونا برداشته که این اقدام به اسد در مقاومت در برابر نفوذ فزاینده ترکیه در شمال سوریه کمک کرده است.

در لیبی نیز شرایط مشابهی حاکم است. اماراتی ها و به طور نسبی سعودی ها حمایت خود از نیروهای خلیفه حفتر افزایش داده اند چرا که پیروزی او را کلید جلوگیری از تثبیت دولت اسلامی متمایل به ترکیه در لیبی می دانند. آنکارا هم از طرابلس حمایت می کند. قطر هم به رغم کاهش فعالیت های بین المللی از زمان بحران قطر، در پشت صحنه از دولت لیبی حمایت می کند. در همین حال، تقویت روابط خلیفه حفتر و بشار اسد شاید تحت فشارهای پنهانی امارات، بحران ها در سوریه و لیبی را به یکدیگر پیوند زده است.

این تنش های منطقه ای اخیرا ژئوپلتیک اروپا را نیز تحت تاثیر قرار داده اند. جبهه منطقه ای ضد ترک با برخی پایتخت های اروپایی درگیر با آنکارا هدف مشترکی پیدا کرده است. فرانسه و امارات که هر دو به دنبال مقابله با جاه طلبی های ترکیه در دریای مدیترانه هستند، روابط دو جانبه را تقویت کرده اند. اهداف مشترک همچنین عربستان سعودی و امارات را به یونان و قبرس نزدیک کرده است. امارات از سال 2017 هر ساله در یک رزمایش نظامی تحت رهبری یونان با مشارکت ایالات متحده و اسرائیل و از سال 2018، قبرس و ایتالیا و مصر به عنوان ناظر، شرکت می کند.

ترکیه در نوامبر سال 2019 توافقنامه ای را با دولت لیبی در رابطه با خطوط مرزی دریایی امضا کرد که از آب های سرزمینی یونان می گذشت. این اقدام که بخشی از واکنش ترکیه به حذف شدن آن از طرح خط لوله «ایست مِد» بود، احتمالا تنش ها را تشدید خواهد کرد. یونان، اسرائیل و قبرس توافق مرتبط با این پروژه انتقال گاز از شرق مدیترانه به اروپا را با دور زدن ترکیه امضا کردند. اما در این توافق مسائل دیگری هم وجود دارد که شرق مدیترانه را به ژئوپلتیک خاورمیانه پیوند می زند. امارات یکی از حامیان اصلی طرح «ایست مِد» به شمار می رود و می تواند از این پروژه برای تقویت اتحاد علیه ترکیه استفاده کند. به علاوه در صورت اجرایی شدن این طرح، قطر احتمالا نیمی از بازار خود را در اروپا از دست خواهد داد. در حال حاضر، کووید 19 و سقوط قیمت نفت در بازارهای جهانی به کاهش نقدینگی در کشورهای سرمایه گذار پروژه منجر شده و از جذابیت طرح خط لوله «ایست مِد» کاسته است؛ با این حال، اروپایی ها نباید فراموش کنند که امارات همچنان به تقویت اتحادها در شرق مدیترانه و تبدیل آنها به چارچوبی سیاسی برای بازنویسی پویایی منطقه ای متعهد است. همانند دیگر پادشاهی های حاشیه خلیج فارس، امارات نیز باور دارد که دریای مدیترانه محدوده ای است که تنها به اروپایی ها تعلق ندارد.

منبع: ریسپانسیبل استیت کرفت / مترجم: طلا تسلیمی