تمام تلاش واشنگتن آن است که از برجام چیزی باقی نماند

دیپلماسی ایرانی –  مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا در توئیت چهارشبه هفته گذشته خود اعلام کرد که ایالات متحده دیگر معافیت‌ تحریمی پروژه‌های اتمی ایران شامل همکاری در زمینه تغییر کاربری نیروگاه آب سنگین اراک، تدارک سوخت هسته‌ای برای رآکتور تحقیقاتی تهران و انتقال ضایعات و زباله‌های هسته‌ای از ایران به خارج از کشور را تمدید نمی‌کند. طبق اعلام واشنگتن، این تحریم‌ها در دوره زمانی ۶۰ روزه باز خواهد گشت و کشورها و شرکت‌های فعال در این پروژه‌ها فرصت خواهند داشت تا به همکاری خود با ایران پایان دهند. اگر چه این عدم تمدید در خصوص نیروگاه اتمی بوشهر 30 روز بیشتر و به مدت سه ماه پابرجا خواهد بود. اما واشنگتن با هدف دستیابی به چه هدف و یا اهدافی دست به عدم تمدید معافیت های تحریمی هسته ای ایران زده است؟ پاسخ این سوال موضوع گفت وگوی دیپلماسی ایرانی با عبدالرضا فرجی راد، سفیر اسبق ایران در نروژ، استاد ژئوپلیتیک و کارشناس مسائل بین الملل است که در ادامه می خوانید:  

مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا شامگاه چهارشنبه هفته گذشته در یک پیام توئیتری نوشت: امروز، من پایان معافیت تحریم‌ها برای [همکاری در] پروژه‌های مرتبط با برجام در ایران را که ظرف ۶۰ روز اجرایی می‌شود، اعلام می‌کنم. این در حالی است که روزنامه آمریکایی واشنگتن‌پست ساعاتی پیش از موضع پمپئو در توئیترش در گزارشی اعلام کرده بود دولت «دونالد ترامپ»، رئیس‌جمهور آمریکا درصدد است معافیت‌های صادر شده برای همکاری‌های صلح‌آمیز هسته‌ای با ایران را تمدید نکند. البته این پایان ماجرا نیست چرا که امریکا در ادامه دو تن از دانشمندان هسته‌ای ایران را به نام‌های مجید آقایی و امجد سازگار مورد تحریم قرار داد. اما ایالات متحده با چه هدف یا اهدافی دست به عدم تمدید تحریم های مربوط به همکاری‌های صلح‌آمیز هسته‌ای با ایران را زده است؟

از نگاه من اقدام احتمالی ایالات متحده آمریکا در عدم تمدید معافیت‌های تحریمی همکاری های صلح آمیز هسته‌ای با ایران بیشتر یک واکنش و عکس العمل انتقامی در پی حضور موفق آمیز و غرور آفرین پنج نفتکش ایرانی در آب های دریای کارائیب، آمریکای لاتین و کشور ونزوئلا است. خصوصا که واشنگتن پیشتر با برخی مواضع تهدید آمیز و انجام برخی تحرکات مانند اعزام ناوهای جنگی این باور را داشت که تهران از تصمیمی خود در اعزام این پنج نفتکش به ونزوئلا منصرف شود، اما در نهایت با ورود آخرین نفتکش (کلاول) از مجموعه این پنج شناور در ساعات بعداظهر دیروز بکشنبه عملا جمهوری اسلامی توانست قدرت و هژه مونی ایالات متحده را در کنار مرزهای آمریکای لاتین به چالش بکشد. این یک نقطه ضعف بر کاخ سفیدی بود که اکنون با انبوهی از چالش ها ریز و درشت داخلی، منطقه ای و جهانی در حال دست و پنجه نرم کردن است.  از طرف دیگر من معتقدم به دلیل آن که مقامات کاخ سفید به این باور رسیده اند که تلاش ها، تحرکات و فشارهای سیاسی و دیپلماتیک چند هفته اخیر آنها برای تمدید تحریم های تسلیحاتی ایران در اواخر مهر ماه سال جاری به شکست کشیده خواهد شد سعی کرده اند با پیش دستی، آن شکست ها را با عدم تمدید این معافیت های تحریمی هسته ای ایران تحت الشعاع قرار دهند تا دو شکست پی در  پی واشنگتن در برابر تهران یکی ناظر بر حضور نفتکش های ایرانی در ونزوئلا، آن هم با انفعال و ناتوانی کاخ سفید در انجام هر گونه واکنش در رابطه با این اقدام و دیگری شکست آتی در شوای امنیت سازمان ملل برای تمدید معافیت های تسلیحاتی سبب شده تا ایالات متحده برای به حاشیه کشاندن این شکست ها دست به عدم تمدید این تحریم های هسته ای علیه ایران بزند تا به زعم خود صنعت و توان پوینده هسته ای کشور را متوقف کند. اینها علاوه بر آن است که اقدام چند هفته پیش ایران در پرتاب موفقیت آمیز ماهواره بر قاصد و دست بالای تحرکات در خلیج فارس به عنوان کاتالیزور و تسریع کننده پیگیری تصمیم واشنگتن در عدم تمدید تحریم های هسته ای ایران عمل کرده است. 

ذیل اظهار تاسف سه کشور آلمان، فرانسه و انگلیس به همراه جوزف بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در بیانیه‌ مشترک شنبه هفته جاری درباره تصمیم دولت آمریکا برای عدم تمدید معافیت‌های هسته‌ای ایران و نیز محکوم کردن این اقدام از جانب کرملین در سایه مواضع پنج شنبه هفته گذشته ماریا زاخاروا، سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه و همچنین «جائو لی جیان»، شخنگوی دستگاه سیاست خارجی چین روز جمعه گذشته در کنفرانس خبری روزانه در پکن  صراحتا عنوان کرد که به نظر می رسد لغو معافیت‌های توافق‌نامه هسته‌ای ایران از سوی امریکا به روند بین‌المللی منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای و تلاش‌های جامعه بین‌المللی برای دفاع از برجام آسیب رسانده و این اقدام نشانگر یک‌جانبه‌گرایی و هژمونی این کشور است. آیا در سایه مجموعه مواضع مقامات اعضای 1+4 می توان این گونه استنباط کرد که برخی کشورها مانند چین، روسیه و انگلستان که در سایه همین معافیت های تحریمی همکاری های صلح آمیز هسته ای با ایران همکاری های خود را در مقوله صنعت هسته ای با تهران ادامه داده اند حاضر به نایدیده گرفتن این قدام آمریکا و ادامه فعالیت های مشترک خود با ایران پس از پایان یافتن این معافیت های در 60 روز آینده باشند؟ از نگاه شما آیا صرف اظهار تاسف و محکوم کردن این اقدام از جانب اروپایی ها، چین و روسیه ترسیم کننده آینده تعاملات هسته ای آنان با ایران خواهد بود؟        

بگذاید از نکته اخرتان شروع کنم. به نظر من روسیه، چین و انگلستان و به تبع آن آلمان، فرانسه و اتحادیه ارپا در مدت زمانی باقی مانده تا تعیین تکلیف انتخابات ریاست جمهوری به فکر یک وقت کشی دیپلماتیک با ترامپ خواهند بود. در این راستا باید اذعان داشت که قطعا این بازیگران در این مدت زمان به فکر تقابل با تحریم های آمریکا و حتی دورن زدن آنها نخواهند بود. به موازات آن مسکو، پکن، برلین، لندن و پاریس سعی دارند که به هر نحوی که شده ایران را هم در برجام نگاه دارند. چون احتمالا عملیاتی شدن عدم تمدید معافیت های هسته ای ایران در 60 روزه آینده به معنای آن است که تهران هم بنایی برای عمل به تعهدات باقی مانده در برجام نخواهد داشت و دست به واکنش متقابل علیه آمریکا خواهد زد. لذا این بازیگران ضمن همراهی نسبی با عدم تمدید معافیت های هسته ای ایران و عدم تقابل با واشنگتن در این زمینه سعی خواهند کرد که مستقیما دست به کاری نزنند که شرایط برای عکس العمل تند ایران فراهم شود. یعنی تمام تمرکز این کشورهای عضو 1+4 مدیریت تنش است. این مدیرت تنش با وقت کشی سیاسی و مماشات با دولد ترامپ تا زمان تعیین تکلیف انتخابات در آمریکا ذیل یک بازی سیاسی ادامه دارد. نکته دیگر این که همان گونه که قبلا هم اشاره کردم به واسطه انبوهی از مشکلات داخلی، دولت ترامپ سعی دارد با اقدامات ایزایی خود مانند عدم تمدید تحریم های هسته ای برجام از از حیز انتفاع ساقط کند. چرا که بعد از ناکارمدی دولت ترامپ در حل و فصل مشکلات ناشی از شیوع کرونا، گسترش فقر، تشدید تورم، افزایش نرخ  بیکاری تا حدود 30 تا 35 میلیون نفر و از همه مهمتر شکل گیری اعتراضات گسترده و فراگیر در کل ایالت های آمریکا بعد از قتل فجیع جرج فلوید و مواضع توهین آمیز ترامپ به معترضین و همچنین دیگر چالش ها، آن هم در ماه های منتهی به انتخابات ریاست جمهوری آمریکا اکنون برخی گمانه زنی ها سیاسی حکایت از آن دارد با تداوم این شرایط ترامپ از پیروزی در انتخابات و راهیابی مجدد به کاخ سفید باز خواهد ماند. لذا دولت وی سعی دارد تا ظرف ماه های آینده برجام را به نقطه ای برساند که دیگر هیچ سود و فایده ای برای دولت جو بایدن در صورت پیروزی وی نداشته باشد. از این رو مقامات کاخ سفید، هم به دنبال تمدید تحریم های تسلیحاتی ایران، ذیل قطعنامه 2231 و برجام بوده و هم خواهان عدم تمدید تحریم های هسته ای ایران طی 60 روز آینده هستند.

ولی سوال اینجا است که ترامپ با شرایط نامساعد کنونی داخلی قطعا به برگ برنده هایی مانند مذاکره با ایران بیش از پیش نیازمند است چرا در این شرایط، هم با تمدید تحریم های تسلیحاتی و هم با عدم تمدید معافیت های تحریمی همکاری ها صلح آمیز هسته ای با ایران شرایط را به یک نقطه بی بازگشت می رساند. کما این که در راستای گفته و تحلیل شما برایان هوک، نماینده ویژه وزارت خارجه آمریکا در امور ایران در مصاحبه 9 می/ 20 اردیبهشت با سی ان ان با اشاره به اظهارات برخی نامزدهای دموکرات در انتخابات ریاست جمهوری برای بازگشت به برجام مدعی شد که تا انتخابات آمریکا چیز زیادی از این توافق باقی نخواهد ماند که کسی مانند جو بایدن بخواهد به آن بازگردد؟

این مسئله ناشی از دو دلیل عمده است؛ اولا مقامات کاخ سفید با در نظر گرفتن شرایط کنونی هر روز ناامیدتر از گذشته به انتخابات ریاست جمهوری آمریکا و پیروزی ترامپ باور دارند. لذا دولت ترامپ سعی دارد تا پیش از پایان عمر خود برجام را به نقطه ای برساند که دیگر چیزی از آن باقی نماند که هم جو باید، هم چین، روسیه، آلمان، فرانسه، انگلستان و اتحادیه اروپا بخواهند روی آن مانور دهند. به هر جال تمامی این بازیگرام با شدت وضعف جزء منتقدین عملکرد ترامپ در خصوص خروج از برجام و اعمال تحریم های ضد ایران بوده اند. پس اگر تا پایان عمر دولت ترامپ برجام زنده بماند می تواند نشان از ناکامی سیاست های او و موفقیت حامیان جهانی برجام داشته باشد. از طرف دیگر ترامپ به خوبی بر این واقعیت اشراف پیدا کرده است که تهران به هیچ وجه و در هیچ سطحی حاضر به مذاکره با وی نیست. لذا ترامپ نمی خواهد اثری از برجام باقی بماند که بعد از پایان عمر دولتش، جمهوری اسلامی بخواهد به واسطه آن سخن از شکست ترامپ و پیروزی تهران را مطرح کند. 

البته این احتمال هم مطرح است که ترامپ برای بار دوم کلید دار کاخ سفید شود. تحلیل شما برای این سناریو چیست؟

بلع این احتمال هم وجود دارد. ذیل ین احتمال اگر ترامپ بتواند برای بار دوم رئیس جمهور آمریکا شود برنامه جدی برای ایران و دیگر کشورهایی خواهد داشت که سر تقابل با واشنگتن را دارند، چون دور پایانی حضور او در مسند رئیس جمهوری امریکا خواهد بود. لذا ترامپ قدری بی ملاحظه تر از دور اول عمل خواهد کرد. از این رو ترامپ با این گمانه زنی احتمالی دست به عدم تمدید تحریم های هسته ای و تمدید تحریم های تسلیحاتی زده است که برجام کلا از بین برود تا در دور دوم ریاست جمهوری با افزایش فشارها و تشدید سیاست فشار حداکثری، تهران را وارد به مذاکرات و شکل گیری برجام مد نظر خود کند. اگر این تفاق روی دهد ترامپ این یقین را دارد که قطعا چین، روسیه، آلمان، فرانسه، انگلستان و اتحادیه اروپا نیز ناگزیر به تبعیت از ایالات متحده خواهند بود. چون دیگر چیزی از برجام قبلی باقی نمانده است. لذا تلاش دولت ترامپ برای نابودی برجام در ماه های منتهی به پایان حیات سیاسی این دولت تشدید شده است، چه خود آنها سر کار نباشند تا مایه آبروریزی برای دولت یک دوره ای ترامپ نباشد و چه دولت ترامپ مجددا سر کار آید که می تواند تا اندازه بسیار زیادی برنامه های دولت دوم ترامپ را در قبال ایران تسهیل کند.  

با توجه به تحلیل شما پیرامون همراهی نسبی روسیه، چین و انگلستان تا چه اندازه امکان پیچیده‌تر شدن و بغرنج تر شدن ابعاد پرونده هسته‌ای ایران وجود دارد. چرا که برخی معتقدند با عدم تمدید معافیت های تحریمی همکاری‌های صلح‌آمیز هسته‌ای با ایران و به تبع آن امکان قطع و یا کاهش چشمگیر تداوم همکاری برخی کشورها به خصوص چینی ها و روس ها در زمینه فعالیت های صلح آمیز هسته ای با ایران این احتمال وجود دارد که تهران به سمت اقدامات رادیکال تری مانند افزایش سطح غنی سازی بنا به رفع نیاز صنعت هسته ای خود کشیده شود کما این که بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی درباره کم و کیف همکاری های هسته ای ایران با کشورهای باقی مانده در برجام بعد از عدم تمدید معافیت های هسته ای صراحتا عنوان داشته است که سوخت هسته ای ایران در روسیه بدون هیچ مشکلی هر وقت نیاز باشد به کشور می آید و اگر سوخت موجود تمام شود، تهران قادر است در آینده بدون نیاز به کمک هیچ کشوری آن را تولید کند. البته این گزاره احتمالی زمانی تقویت می شود که جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، دیروز پنج‌شنبه ضمن محکوم کردن عدم تمدید معافیت‌های هسته‌ای برای کشورهای باقی‌مانده در برجام برای همکاری با ایران، عنوان داشت که اقدام آمریکا مبنی بر لغو این معافیت‌ها، بازرسی فعالیت‌های اتمی جمهوری اسلامی ایران را دشوارتر می‌کند؛ آیا این یک موضع تلویحی در خصوص امکان گرایش تهران به سمت انجام اقدامات رادیکال و انتحاری در حوزه فعالیت های هسته ای پس از پایان این معافیت های تحریمی نیست. آیا امکان دارد بعد از پایان این 60 روز موعود تهران خود راسا بدون دخالت دادن دیگر کشورهای همراه برای نشان دادن واکنش لازم نسبت به تصمیم آمریکا برای پایان دادن به سه معافیت در بر گیرنده سه پروژه‌ مهم هسته‌ای تحت برجام در کشور یعنی پروژه بازطراحی نیروگاه هسته‌ای اراک و تبدیل آن از رآکتور آب سنگین به رآکتور آب سبک، تدارک سوخت هسته‌ای برای رآکتور تحقیقاتی تهران و انتقال ضایعات و زباله‌های هسته‌ای از ایران به خارج از کشور وارد عمل شود. اگر چه عدم تمدید معافیت های هسته ای برای نیروگاه بوشهر 90 روزه است؟  

ایران با هوش تر از آن است که بخواهد در این شریط با برخی تحرکات و واکنش های احتمالی خود را درگیر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، شورای حکام و نهایتاً شورای امنیت سازمان ملل کند. چون این همان چیزی است که آمریکایی منتظر آن هستند. اگر چه در این میان جمهوری اسلامی ایران از 18 اردیبهشت ماه سال گذشته و با آغاز گام های کاهش تعهدات برجامی به نحوی شرایط پرونده هسته ای پیچیده تر کرده است، اما شفافیت عملکردی سازمان انرژی اتمی دست آمریکا و دیگر کشورها را برای حاشیه سازی و سیاسی و امنیتی کردن پرونده این فعالیت ها بسته است. لذا با همین فرمان ایران می تواند با تکیه بر توان و دانش بومی هسته ای خود و بدون دخالت دیگر کشورها غنی سازی و نیز بازطراحی نیروگاه هسته‌ای اراک به سرانجام برساند، ضمن این که می توان با نظارت آژانس مانع از هر گونه حاشیه سازی و اتهام پراکنی علیه فعالیت های صلح آمیز هسته ای کشور نیز شد. اگر چه روند کار در خصوص بازطراحی مطلوب نبوده است. اما با تکیه بر توان بومی بوده است که کشور هر دو شکل راکتور قدیم و جدید اراک را به تنهایی بسازد. همین الان طراحی‌ها، چه در حوزه راکتور و چه سوخت آن توسط نیرو‌های متخصص ایرانی در حال انجام است. البته چین و سایر کشور‌های اروپایی با سازمان انرژی اتمی در این کار همراهی می‌کنند، اما کار اصلی طراحی راکتور و سوخت آن با نیورهای بومی است. در ساخت تجهیزات هم این توانمندی در نیرو‌های ایرانی وجود دارد که در صورت عدم همراهی دیگران به تنهایی آن را انجام دهند. لذا بعید است که بعد از پایان معافیت های هسته ای ایران، کشور با خلائی مواجه شود که بخواهد دست به اقدام رادیکال و حساسیت برانگیزی بزند. مضافا جمهوری اسلامی به تجربه نشان داده است که در خصوص این قیبل مسائل هماهنگی جدی با روسیه، چین، کشورهای اروپایی و آژانس بین المللی انرژی اتمی دارد. در این راستا من معتقدم ایران نیز به مانند پکن، مسکو و کشورهای اروپایی به دنبال وقت کشی سیاسی تا تعیین تکلیف انتخابات ریاست جمهوری در آمریکا خواهد بود. به عبارت دیگر تهران نیز تا اعلام نتایج انتخابات سوم نوامبر دست به تصمیمات رادیکالی نخواهد زد که موجب موج سواری ترامپ در ماه های منتهی به انتخابات شود.