ترکیه، تحریک کننده تنش اخیر میان کُردها

نویسنده:‌ عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی

دیپلماسی ایرانی- حضور نیروهای پ.ک.ک در کوه های قندیل (کوهستانی واقع در مرز مشترک ایران، ترکیه و عراق) و تحرک این نیروها در بخش مرزی ترکیه و اقلیم کردستان از دیرهنگام برای اردبیل حکم یک استخوان در گلو را داشته که تا کنون درمانی هم برای آن پیدا نکرده است. چرا که اقلیم از یک سو با حضور نیروهای پ.ک.ک به دلیل عُلقه های کردی به نحوی کج دار و مریز رفتار کرده و از طرف دیگر نیز به دلیل نیاز اربیل به حفظ مناسباتش با دو کشور ایران و ترکیه سعی کرده است از تحرکات نظامی و امنیتی تهران و به خصوص آنکارا در تقابل با پ.ک.ک در این کوهستان هم سیاست سکوت و مماشات را پی بگیرد. 

اما گویا این اقدام اخیر مقامات اقلیم در اعزام نیروهای پیشمرگ وابسته به حزب دموکرات کردستان عراق (پارتی) به منطقه «زینی ورتی» واقع در ۱۱۰ کیلومتری اربیل به نام نظارت و ممانعت از ترددهای غیر قانونی به منظور پیشگیری و تقابل با کرونا نشان از این دارد که مقامات اقلیم کردستان عراق و به ویژه بارزانی ها به دنبال آن هستند که تکلیف این استخوان را در گلو را روشن کنند؛ اقدامی که قطعاً در صورت تحقق آن به یک درگیری گسترده و جنگ داخلی میان کردها خواهد انجامید.

فارغ از این که منطقه زینی ورتی از سال 2000 در کنترل نیروهای پ.ک.ک بوده و پیش از آن نیز در اختیار نیروهای اتحادیه میهنی کردستان (یکیتی) قرار داشته و هرگز منطقه ای تحت اختیار پارتی نبوده است و نیز بدون در نظر داشتن این واقعیت که پ.ک.ک در چارچوب روابط و توافقات خود با یکیتی این اجازه را با نیروهای اتحادیه میهنی داده است که این حزب فعالیت هایی را در زینی ورتی داشته باشند، باید گفت که اساسا تحرکات میدانی اخیر بارزانی ها به منظور تقابل با پ.ک.ک در زینی ورتی نمی تواند صرفا در دایره مناسبات کردی تحلیل، تفسیر و تحدید شود. به بیان دیگر تحولات اخیر در زینی ورتی فراتر از اختلاف میان اتحادیه میهنی (یکیتی)و پ.ک.ک با حزب دموکرات کردستان (پارتی)، است و ابعادی منطقه ای دارد که یقینا بخشی از آن به دخالت ها، تحریکات، فشارها  برای حفظ منافع برخی کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای باز می گردد. هر چند که در این میان تشکیک در نقش حمایتی حزب اتحادیه میهنی نیز نباید فراموش شود. خصوصا که نیروهای یکیتی که در منطقه «آوتنگ» حضور دارند مانع از ورود نیروهای پارتی به زینی ورتی نشده اند.   

پیرو این نکته یقینا نمی توان نقش برخی همسایگان و در صدر آن کشور ترکیه و تحریک آنکارا در اعزام نیروهای پیشمرگ حزب دموکرات کردستان عراق از جانب اریبل را نادیده گرفت. به هر حال ترکیه در سایه تحرکات چند ماهه اخیر خود در سوریه و به خصوص ادلب و مهمتر از آن تداوم و تشدید شیوع کرونا در داخل خاک ترکیه که سبب شده اکنون این کشور حتی در آمار مبتلایان (بیش از 83 هزار مبتلا) گوی سبقت را از ایران برباید، با چالش‌ها، معضلات و بحران های متفاوتی، هم در حوزه اقتصادی، هم در حوزه امنیتی و نظامی، هم در حوزه اجتماعی، هم در حوزه اقتصادی و مهمتر از آن در حوزه بهداشت و درمان گرفتار شود. لذا بهترین سناریو برای ترکیه ای که در حال حاضر میان انبوهی از این چالش ها اسیر شده، ایجاد درگیری، تنش، اختلاف و منازعه درون کُردی است؛ سناریویی به منظور رفع بخشی از نگرانی‌های آنکارا در خصوص تقابل با نیروهای پ.ک.ک که از دید اردوغان، رئیس جمهور ترکیه به عنوان مهمترین چالش امنیتی این کشور به شمار می رود، در دستور کار قرار گرفته است.  

با این تفاسیر قطعا برنامه ترکیه برای ایجاد تنش و منازعه در زینی ورتی که آرام ترین منطقه تحت کنترل پ.ک.ک بین کوه های کاروخ و قندیل به شمار می رود و از سوی دیگر یکی از دروازه های ورودی به کوهستان قندیل و مناطق تحت تصرف این نیروها (پ.ک.ک) نیز به شمار می رود، می تواند در اولویت قرار گیرد. چرا که آنکارا با اقدام به تحریک بارزانی ها به منظور اعزام نیروهای پیشمرگ خود به زینی ورتی سعی دارد علاوه بر تقابل با پ.ک.ک، آتش اختلافات احزاب کردی عراقی را نیز شعله ورتر کند. چون اگر چه زینی ورتی منطقه ای است که نیروهای حزب کارگران کردستان ترکیه (پ.ک.ک) در آن مستقر هستند، اما بخشی از همین منطقه کانون منازعات و جنگ داخلی اتحادیه میهنی کردستان عراق (یکیتی) و حزب دموکرات کردستان عراق (پارتی) بوده است که قسمتی از آن تحت کنترل بارزانی ها و بخش دیگر تحت کنترل طالبانی ها قرار داشت. 

اما نکته اینجا است که هنوز هم با گذشت سال ها تنش های میان دو حزب اصلی اقلیم کردستان عراق در این منطقه ادامه دارد. حال در شرایطی که اقلیم کردستان عراق با بحران های امنیتی ناشی از احیای هسته های خفته داعش در مناطق کرد نشین و به خصوص کرکوک، مشکلات اقتصادی جدی در سایه اختلافات بودجه ای با دولت مرکزی بغداد و مهمتر از همه بحران سلامتی و بهداشت جامعه خود به واسطه تداوم و احتمال تشدید شیوع کرونا مواجه است، بهترین فرصت را در اختیار ترکیه قرار دارد که درگیری پارتی و یکیتی را بر سر زینی ورتی کلید بزند که متاسفانه رفتارهای غیر مسئولانه و خارج از اصول و عرف صحیح سیاسی این دو حزب (بارزانی ها و طالبانی ها) در اتهام زنی به همدیگر و در ادامه حملات رسانه ای علیه یکدیگر، دایره اختلافات را به جایی رسانده است که اکنون بسیاری از کارشناسان و ناظران امر احتمال شکل گیری یک جنگ خونین دیگر و برادرکشی کُردی نظیر جنگ های داخلی سال های گذشته در اقلیم کردستان عراق را دور از ذهن نمی دانند؛ جنگ های داخلی 56 ساله ای که در فاصله سال های 1944 تا 2000 بیش از 30 هزار نفر از کردها را قربانی بردارکشی کرد. 

لذا ذکر این نکته حکایت از آن دارد که ترکیه در پیشبرد سناریوی مد نظر خود در تشدید اختلافات کردی بر سر منطقه زینی ورتی تا اندازه ای موفق عمل کرده است. از این حیث اقلیم کردستان عراق به دلیل شرایط کنونی هرگز تا به این حد مستعد احیای جنگ های داخلی و بردارکشی کردی نبوده است. البته که همزمانی بمباران های جنگنده ای ترکیه در منطقه زینی ورتی علیه مواضع پ.ک.ک با اقدام بارزانی ها در اعزام نیروهای پیشمرگ خود به این منطقه می تواند این فرضیه را تقویت کند که تحولات جاری در زینی ورتی و اختلافات درون کردی خارج از دایره تحریک و نقش آفرینی ترکیه و در حیطه ای بزرگ تر با مشارکت دیگر کشورها، به ویژه ایالات متحده به منظور دادن به حضور پ.ک.ک در قندیل صورت گرفته باشد.

ناگفته نماند که اختلافات پیشن دو حزب اصلی کردی که اقلیم کردستان عراق را تا پای «دوپایتختی کردن»، «دو اداره ای کردن» و «دو مدیریتی کردن» هم پیش برده در شدت بخشی موفقیت تحریکات آنکارا برای شعله ور کردن آتش اختلافات درون کردی بی تاثیر نبوده است، خصوصا که به نظر می رسد بارزانی ها با یکه تازی های خود در مدت اخیر سناریوی قبضه تمام قدرت سیاسی، اقتصادی و نظامی در اقلیم کردستان عراق را آغاز کرده و به تنهایی اختیار دولت اقلیم کردستان را در دست گرفته اند. 

البته این سناریوی قدری بدبینانه را هم باید در نظر داشت که به واسطه قدرت طلبی بارزانی ها، احتمالاً تمام تحرکات اخیر حزب دموکرات کردستان عراق در اعزام نیروهای پیشمرگ به منطقه زینی ورتی، نه برای تقابل با نیروهای پ.ک.ک، بلکه برای تضعیف جایگاه سیاسی و نظامی اتحادیه میهنی کردستان عراق صورت گرفته باشد. اتفاقا همین رفتارهای حزب دموکرات کردستان عراق سبب شده تا دیگر احزاب و جریان ها کردی، به خصوص حزب اتحادیه میهنی به عنوان رقیب سنتی حزب دموکرات کردستان عراق به حاشیه رود. در سایه چنین نگاه اتوکراتیکی، پارتی ها اجازه نمی دهند که نیروهای یکیتی نیز برای مقابله با داعش به ارتفاعات قره چوغ اعزام شوند، زیرا این منطقه را جزو مناطق تحت کنترل و اداره خود می دانند و به همین دلیل هم پایگاه اتحادیه میهنی در منطقه «مصیف» را تعطیل کردند. ذیل این تحرکات و تک روی های بارزانی ها است که قطعا بستر و فضا برای هر گونه تنش و اختلاف افکنی کُردی فراهم خواهد شد. اتفاقا ترکیه هم با شناخت کامل این اوضاع دست به تحریک حزب دموکرات کردستان عراق در منطقه زینی ورتی زد.

مجموعه نکات یاد شده به ما یاد آورد می شود در سایه اقتضائات خاص و اهمیت فوق العاده ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک منطقه زینی ورتی قطعا ترکیه نمی تواند نسبت به ناامن کردن و ایجاد درگیری و منازعه درون کردی در این منطقه بی تفاوت باشد. اینها علاوه بر آن است که ارتش ترکیه در طی روزهای اخیر بارها منطقه زینی ورتی را به شدیدترین شکل ممکن مورد بمباران هوایی قرار داده است که مشخصا حمله سه شنبه شب هفته گذشته (26 فروردین/ 14آوریل) در دو مرحله به اردوگاه آوارگان واقع در نزدیکی شهر مخمور در غرب اربیل و جمعه هفته گذشته (29 فروردین/ 17آوریل) که تا کنون به کشته شدن 10 تن و زخمی شدن حدود 5 نفر انجامیده، نشان از این دارد که برنامه ترکیه برای ناامن کردن زینی ورتی فراتر از سناریوی درگیری و منازعه درون کُردی است. از این جهت کردها، به خصوص کردهای اقلیم باید به یاد داشته باشند که رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، پیشتر عنوان کرده بود کرکوک، موصل و اربیل باید به آغوش ترکیه بازگردند. حال در این شرایط باید دید که آیا احزاب کردی و به خصوص حزب اتحادیه میهنی کردستان عراق و حزب دموکرات کردستان عراق برای فروکش کردن درگیری ها و مدیریت تنش به سمت گفت وگو، مذاکره سیاسی و اشتراک مساعی پیش خواهند رفت و یا این که در نهایت تحریکات بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای موجب خواهد شد که شعله ورتر شدن آتش اختلافات احزاب کردی، جنگ داخلی و در نهایت برادرکشی دیگری را در اقلیم کردستان عراق به همراه داشته باشد؟!