ظریف: مهجوری دیپلماسی، ننگین خواندن ترکمانچای است که اگر نبود، مرز در قزوین بود نه ارس

دیپلماسی ایرانی: مرکز پژوهش های وزارت امور خارجه عصر امروز (15 بهمن ماه) شاهد افتتاح انجمن علمی دیپلماسی ایران بود؛ اتفاقی که با تلاش جمعی از شخصیت های برجسته دانشگاهی و دیپلمات های مطرح کشرومان از جمله محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه، میسر شد. این انجمن به عنوان تلاشی برای شناساندن اهمیت رویکرد دیپلماتیک و برای جبران دانش اندک عمومی در این باره و البته اشتیاق قشر جوان به آموختن اطلاعات بیشتر، تشکیل شده است.

همانطور که دکتر محمدحسن شیخ الاسلامی یادآور شدند، توسعه فناوری پس از جنگ سرد با تغییر بسیاری از مفاهیم بنیادی در روابط بین الملل از جمله مفهوم قدرت، دولت و امنیت همراه بود. ایران اکنون دوره ای از اعمال فشار فزانیده ایالات متحده را می گذراند و با اقدامات تحریک آمیز شدیدالحن مواجه است. تشدید تنش ها تا جایی پیش رفته که دونالد ترامپ، رئیس جمهوری ایالات متحده، دستور ترور سردار قاسم سلیمانی را صادر کرده. در چنین روزهایی، به نظر می رسد که بسیاری می خواهند که پاسخ مشت با مشت محکمتری داده شود. برخی هم پرونده دیپلماسی را تمام شده می دانند و تصور می کنند که پس از یک سال صبر استراتژیک، اکنون موقع شدت عمل است.

با توجه به شرایط حاکم کنونی، مراسم افتتاحیه انجمن دیپلماسی می تواند بهانه ای برای تاکید بر اهمیت این امر و یادآوری این نکته باشد که «توانایی میدانی» و قدرت اقتصادی هرگز از دیپلماسی جدا نبوده اند. گفتن اینکه ایران با جهان خارج تعامل دیپلماتیک داشته باشد، به معنای تسلیم یا عقب نشینی و وا دادن کشور نیست. دکتر ظریف نیز در سخنرانی خود به تصورات نادرست درباره دیپلماسی در کشور اشاره و یادآور شد که اگرچه بیش از هر فرد دیگری در کشور از موشک و توانایی موشکی کشور دفاع کرده، اما معتقد است که توانایی میدانی برای پیشبرد اهداف و منافع کشور کافی نیست و دیپلماسی نقشی تکمیل کننده دارد. 

دکتر ظریف در بررسی دیپلماسی از گذشته تا امروز، گفتند: «از نظر مفهومی، در جهان در حال گذار ابزار قدرت نمی تواند تنها ابزار مادی قدرت باشد. زمانی تنها ابزار قدرت جنگ بود. قدرت نظامی بود. دولت ها هم انحصار ابزار جنگی را داشتند. حتی در تعریف دولت برای اینکه استقلال دولتی را بشناسند، توانمندی در استفاده از خشونت سازمان یافته را یکی از ضرورت های تعریف دولت در نظر می گرفتند... دیپلماسی هم وجود داشت... کدام جنگ بدون مذاکره پایان یافته است؟! اما دیپلماسی یک نوع وسیله برای استفاده از همان یک نوع قدرت بود. در واقع آنچه که در صحنه میدان عملی می شد، دیپلمات ها بنا به ظرفیتشان، بنا به توانمندی شان، همان را به زبانی دیگر تبدیل به واقعیت می کردند. گرچه در بسیاری از شرایط دیپلمات ها می توانستند یک شکست تمام را به کمتر از شکست تبدیل کنند. دیپلماسی به شدت مورد بی توجهی و ظلم قرار گرفته وقتی که قرارداد ترکمانچای به عنوان یک قرارداد ننگین شناخته شده بدون اینکه به این مساله توجه شود که مرز کشور به جای اینکه در قزوین تعریف شود، دیپلمات ها آن را به رود ارس رسانده اند. دیپلماسی خیلی فراتر از قدرت نظامی نبود... به تدریج مبانی و منابع قدرت متکثر شد. قدرت اقتصادی به میان آمد و دیپلماسی اقتصادی هم رشد کرد. قدرت فرهنگی به میان آمد و دیپلماسی فرهنگی را شاهد بودیم... در دنیای امروز ما منابع قدرت به شدت دچار تحول شده و حتی نیاز است که فردی که تفنگ در دست دارد هم به این تکثر منابع قدرت باورمند بشود و از این تکثر منابع قدرت استفاده کند. امروز دیپلماسی نه فقط ابزار نهادینه کردن قدرت و نه فقط ابزار کاستن هزینه های شکست، بلکه خود یک ابزار قدرت است. اینگونه نیست که فقط به دیپلماسی نیاز دارید برای اینکه دستاوردهای میدانی را ترجمه کنید؛ به دیپلماسی نیاز دارید که دستاورد میدانی داشته باشید. این واقعیت نه به معنای تسلیم است، نه به معنای پذیرش سلطه و نه به معنای قبول نظرات دیگران. این واقعیت به این معناست که کشورهای کم قدرت تر هم می توانند در عرصه جهانی با استفاده از ابزاری که نیازمند قدرت مادی نیست، حضور فعال تری داشته باشند.»

در حقیقت، همانطور که وزیر خارجه کشورمان در سخنرانی خود تاکید کردند، عاملی ایران اکنون می تواند در صحنه جهانی عرض اندام کند، همین دیپلماسی است. از نظر هزینه نظامی ایالات متحده و بسیاری از دیگر کشورهای جهان از جمله عربستان سعودی خیلی از ایران جلوتر هستند، اما این لزوما به معنای قدرت بیشتر آنها نبوده است. در صحنه اقتصادی نیز ایران هنوز با اقتصادهای پیشرفته فاصله زیادی دارد و با این حال، توانسته توجه همان اقتصادها را به خود جلب کند چرا که همانطور که دکتر ظریف در ادامه تاکید کردند، دیپلماسی نه فقط ابزار قدرت، که خودش یک قدرت است: «میزان قدرت شما فقط با این ملاک های مادی شناخته نمی شود. ملاک های معنوی قدرت یعنی اینکه بتوانید ایستادگی کنید، بتوانید به مردم خود تکیه کنید، خودش ابزار قدرت است. اینکه فردی همچون برادر عزیزم شهید سپهبد سلیمانی را داشته باشید که بعد از شهادت، قدرتش بیشتر از قبل از شهادت بود و وقتی هم بود بی نظیر بود، به این دلیل است که فقط ابزار مادی قدرت نیست که قدرت می آورد. پس چرا نباید قبول کرد که دیپلماسی هم می تواند قدرت بیافریند... دیپلمات خوب می تواند یک کشور ضعیف را قدرتمندتر در صحنه بین المللی نشان بدهد، همانطوری که یک دیپلمات ضعیف می تواند قدرت کشور را نابود کند.»

ایران در جریان مذاکرات برجام با قدرت های نظامی و اقتصادی مطرح جهان مواجه شد و توانست تسلیم نشود، بلکه توافق کند و از آنها امتیاز بگیرد، و این مساله اساسا توانایی دیپلماتیک ایران بود. اکنون هم عقب نشینی از دیپلماسی و نادیده گرفتن آن به نفع واکنش های نظامی یا هرگونه اقدام تحریک آمیز دیگری، نمی تواند در جهت منافع گسترده و بلندمدت ایران باشد. دکتر ظریف هم در پایان سخنرانی خود تاکید کرد: «دیپلماسی ما هم بر اساس باور است. بر اساس همان فرهنگ ایثار و شهادت است. ما برآمده از مردمیم. 40درصد از همکاران وزارت خارجه ایثارگرند. اینکه من می گویم مردم مایه ی قدرت ما هستند، یعنی بپذیریم که همه چیز ما مردم است. دیپلماسی ما هم از مردم است. اگر بپذیریم که مبنای همه قدرت ما مردم است، همه ما یکی خواهیم شد... ما کثرت را در وحدت می بینیم. قرار ما این بود که در کثرت وحدت بیابیم. ما از اینجا آمده بودیم. حالا می خواهیم در این وحدت خودمان کثرت درست کنیم.گرفتاری کشور همین است. باید بپذیریم که ما همه با هم هستیم. هیچ توافقی، چه خوب و چه بد، بدون دیپلماسی به دست نیامده است. بدون مذاکره به دست نیامده است. مذاکره چیز بدی نیست، ابزار است... در میدان جنگ خیلی چیزها تعیین می شود، اما آینده تعیین نمی شود. آینده سر میز مذاکره تعیین می شود. ما باید به مهجوری دیپلماسی در کشور که به خاطر تصور دوگانه انگاری دیپلماسی و مقاومت، دوگانه انگاری مذاکره و مقاومت است، پایان دهیم. مذاکره خود مقاومت است.»

دکتر ظریف ضمن اشاره ای به احتمال اینکه دانشکده روابط بین الملل روزها و هفته های پایانی خود را پشت سر می گذارند، بار دیگر بر لزوم پرورش دادن ذهن های آگاه و تاثیرگذاری انجمن علمی دیپلماسی ایران بر این روند، و توانایی آن در دستیابی به اهداف جمهوری اسلامی ابراز امیدواری کردند.

هیئت موسسان انجمن علمی دیپلماسی عبارتند از: دکتر محمد جواد ظریف؛ دکتر محمد سجادپور؛ دکتر محمدرضا تخشید؛ دکتر سید علی مقام؛ دکتر محمدرضا حافظ نیا؛ دکتر محمدرضا باقری؛ دکتر سید جلال فیروزآبادی دهقانی؛ دکتر جلال درخشه؛ دکتر رضا موسی زاده؛ دکتر محمد رضا دهشیری