«نظریه میدان» و نسبت آن با دیپلماسی

نویسنده: دکتر امیرهوشنگ کریمی، دکترای تخصصی روابط بین الملل دانشگاه تهران

دیپلماسی ایرانی: درگرماگرم مباحث اخیر پیرامون انتشار فایل صوتی مصاحبه رئیس دستگاه دیپلماسی، دو اصطلاح "میدان" و "دیپلماسی" به دو کلیدواژه پربسامد و پرتکرار در میان افکار عمومی و نخبگان تبدیل شده است. مفهوم دیپلماسی از پیش روشن و آشناست، اما مراد از "میدان" در مباحث مربوطه، فعالیت های میدانی یا میدان عملیات نظامی است. کشور ایران به واسطه قرار گرفتن در یک موقعیت خاص ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک در میانه سه حوزه امنیتی غرب آسیا (مشتمل بر خاورمیانه و خلیج فارس)، حوزه خزر (مشتمل بر قفقاز و آسیای مرکزی) و جنوب آسیا (شامل شبه قاره و افغانستان)؛ خواه ناخواه فارغ از هر نظام سیاسی با هر ایدئولوژی و رویکرد و راهبردی ناچار به حضور فعال و تاثیرگذار در این حوزه هاست تا بهتر و مطمئن تر بتواند به دفاع از کیان و حریم امنیت ملی، حفظ تمامیت ارضی و حمایت از منافع ملی خود بپردازد. از قضا مهمترین دستورکار سیاست خارجی و دیپلماسی نیز صیانت از سه گانه "کیان، حریم و منافع" است، لذا با این نگاه اساسا ً دوگانه سازی و دوگانه انگاری مفهوم "میدان" و "دیپلماسی" از اساس نادرست و جبهه گیری یکی علیه دیگری، بلاوجه و زیانبار است. اما انگیزه نگارنده از این مقال، ذکر این بدیهیات نبوده بلکه هدف طرح و بررسی موضوع از منظری متفاوت با بهره گیری از نظریه جامعه شناختی"پی یر بوردیو" اندیشمند و نظریه پرداز معاصر فرانسوی تحت عنوان "نظریه میدان" است تا بهتر بتوان به تبیین نسبت و رابطه "میدان ِسیاست و دیپلماسی" با "میدان رزم و رزم آوری" پرداخت.

پی یر بوردیو، جامعه شناس فرانسوی با نگاهی میان رشته ای به حوزه های مختلف دانش، از فلسفه و نظریه ادبی تا جامعه شناسی و ورزش و هنر پرداخته است. این اندیشمند فرانسوی که برخی او را با توجه به میزان تأثیرگذاری عمیق اش بر جنبه های مختلف علوم اجتماعی به ویژة جامعه شناسی با دو چهره برجسته علوم اجتماعی، ماکس وبر و امیل دورکیم مقایسه می کنند، حوزه ها و پدیده های متنوع و متعدد اجتماعی را میدان آزمایش ِمفاهیم ابداعی و اندیشه های خود قرار داده است. به رغم این که بوردیو در قامت یک جامعه شناس، نظریه و نظرات جامعه شناسانه خود را در ارتباط با "امر اجتماعی" بیان کرده، معذالک این نظرات و به خصوص کلید واژه های نظریه اش از ظرفیت و قابلیت فراوانی برای تعمیم و گسترش به قلمرو "سیاست و روابط بین الملل" برخوردار است. 

دو کلیدواژه اصلی در نظریه میدان بوردیو، مفهوم "میدان" و مفهوم "سرمایه" است و ارتباط منطقی میان این دو برقرار است. بوردیو به جای تلقی جامعه به منزلة مجموعه ای از افراد، واحدهای ارگانیک یا سیستم های اجتماعی، از حوزه ها یا میدان های اجتماعی سخن می گوید. "میدان"در نظریه بوردیو عرصه، حوزه و پهنه اجتماعی است که درآن تعداد زیادی از بازیگران و کنشگران اجتماعی با منش ها و ویژگی های تعریف شده و توانائی های سرمایه ای وارد عمل می شوند و به تعامل یا رقابت با یکدیگر می پردازند تا بتوانند به حداکثر امتیازهای ممکن دست یابند. از نظر بوردیو، میدان جزئی از جهان اجتماعی است که به طور مستقل عمل می کند، یعنی قوانین و الزام های خاص خود را دارد. کسی که به میدانی وارد می شود، باید به نشانه ها و قواعد داخلی آن تسلط داشته باشد و اگر نداشته باشد، به سرعت از آن خارج می شود. مهم ترین میدان مورد توجه بوردیو "میدان قدرت" است. او میدان قدرت را نوعی فرا – میدان تلقی می کند. مجموع سرمایه های اکتسابی از میدان های مختلف (سرمایة کل) نهایتا ً در اختیار قدرت حاکم (حکومت/حاکمیت) قرار می گیرد تا از آن در میدان سیاست" (سیاست داخلی/ سیاست خارجی) بهره برداری کند. 

دومین کلیدواژه اساسی در نظریه جامعه شناختی ِبوردیو که به عنوان مقوم و مکمل مفهوم کلیدی ِ "میدان" به کار می آید؛ کلید واژه "سرمایه" است. جامعه عرصه بازی میدان های مختلف است و میدان ها ارائه کننده منابع گوناگون سرمایه هستند. سرمایه از نظر بوردیو اشکال متنوعی دارد: سرمایه اقتصادی (ثروت)، سرمایه فرهنگی (صلاحیت و دانش)، سرمایه نمادین (افتخار و پرستیژ) و سرمایه اجتماعی (اعتماد و پیوند های اجتماعی)» 

بنابراین می توان نتیجه گرفت "میدان" عرصه رقابت بر سر کنترل منابع کمیاب و ارزشمندِ "سرمایه" و عرصه ای برای به دست آوردن مشروعیت است. لذا رقابتی مستمر بر سر کسب و افزایش ِاشکال مختلفی از سرمایه، از جمله سرمایة سیاسی (قدرت)، سرمایه اقتصادی (ثروت)، سرمایه فرهنگی (منزلت)، سرمایة علمی و ... میان کنش گران و کارگزاران میدان های مختلف در جریان است. نکته مهم و قابل توجه این که سرمایه های حاصل از میدان های مختلف قابل مبادله و قابل تبدیل به یکدیگراند. مثلا ً از سرمایه کسب شده در میدان اقتصاد و تجارت (ثروت) یا سرمایة میدان فرهنگ (دانش) و سرمایة نمادین (اعتبار و پرستیژ) می توان برای افزایش سرمایة میدان سیاست (قدرت سخت/ قدرت نرم) استفاده کرد. به این ترتیب، سرمایه  کل، ترکیبی از سرمایه های کسب شده از میدان های مختلف است. به نظر بوردیو، در بالاترین رده اجتماعی که "میدان قدرت" است، کسانی قرار می گیرند که دارای بالاترین سرمایه کل نیز هستند، یعنی دولتمردان و سیاست مداران. همچنین سرمایه ها قابل تبدیل و مبادله با یکدیگر است. در واقع از دیدگاه بوردیو دولت حاصل فرآیند ِتراکم ِگونه های مختلف سرمایه است. تراکمی که به دلیل همین ماهیت ِتراکمی آن، دولت را به دارنده نوعی فرا- سرمایه بدل می کند که بر انواع دیگر سرمایه و صاحبان آن، قدرت اعمال نفوذ می یابد. میدان ها عرصة کسب سرمایه، مشروعیت و اعتبار است. 

همانگونه که گفته شد "نظریه میدان" پی یر بوردیو یک نظریه جامعه شناختی است و بوردیو به جای طبقه و کاست یا تقسیم بندی های مشابه، قائل به وجود "میدان" های مختلف در عرصه اجتماع است. افراد و واحدهای انسانی به فراخور شرایط و علائق و سلائق وارد میدان های مختلف شد و در رقابت با دیگران به کسب تجربه، افزایش اعتبار و جمع آوری سرمایه می پردازند. این سرمایه ها قابل تبدیل و نقد شدن در میدان های مختلف هستند. اما با تعمیم این نظریه به عرصه کلان سیاست - حکومت و وام گیری از دو عنصر اساسی آن یعنی سرمایه و میدان می توان به استنتاج های ذیل دست یافت:

•    در سطح کلان ملی، حوزه ها و میدان های مختلف و متنوعی وجود دارد شامل میدان اقتصادی، میدان علمی، میدان فرهنگی، میدان نظامی، میدان سیاست خارجی و دیپلماسی؛

•    دولت و نظام حکومتی می کوشد تا به عنوان یک کنشگر فعال حضور یا تأثیرگذاری تعیین کننده ای بر این عرصه ها و در این میدان ها داشته باشد.

•    کسب حداکثر سرمایه و بهینه سازی سود، هدف اساسی دولت ها/ حکومت ها در عرصه ها و میدان های مختلف است.

•    هر میدان قواعد، الزامات و اقتضائات خاص خود را دارد که باید توسط کنشگران و فعالان هر میدان مورد رعایت دقیق قرار گیرد. هر میدان بازیگران و کنشگران  مختص به خود را می طلبد. لذا همانگونه که فعالین میدان فرهنگ، معمولا ً تاجران و کارآفرینان موفقی نیستند، فعالین اقتصادی نیز فرهنگ سازان خوبی به شمار نمی روند. زیرا قواعد و اقتضائات این دو میدان، متفاوت و کنشگران خاص خود را می طلبد.

•    دولت ها تلاش می کنند از سرمایه هر میدان در میدان های دیگر نیز استفاده نمایند. لذا مثلا ًسرمایه میدان فرهنگی (پرستیژ) یا میدان اقتصادی (ثروت) می تواند تبدیل به اعتباری در میدان سیاست خارجی شود.

•    مجموع کل سرمایه و اعتبار گردآوری شده از میدان های مختلف در حساب خزانه کل دولت ها / حکومت ها واریز و سبب افزایش قدرت و اقتدار و اعتبار نظام سیاسی می گردد.

تعادل، توازن، هم افزائی میدان ها، بهره وری مطلوب از هر میدان، استفاده مناسب از سرمایه هر میدان در سایر میدان ها، تجمیع بهینه سرمایه ها و بهره گیری درست از سرمایه کل در میدان "سیاست خارجی و  روابط بین الملل" از الزامات حکمرانی خوب است. در مقابل، تمرکز بیش از حد بر یک میدان و غفلت از ظرفیت ها و سرمایه های میدان های دیگر، تحقیر و تضعیف یک میدان به منظور بزرگنمائی دیگر میدان ها، عدم توازن و ترجیح و برتری یک میدان بر دیگر میدان ها، عدم بهره گیری مناسب از سرمایه های گردآوری شده در راستای منافع ملی؛ از جمله آفت های سیاست ورزی و حکمرانی است.

میدان "دیپلماسی" نه رقیب بلکه همراه، مکمل و مقوم ِ"میدان رزم" است. دیپلماسی بدون پشتوانه قدرت نظامی و آورده ها و سرمایه های "میدان رزم"، بی اعتبار و فاقد نفوذ کلام است و میدان رزم در کنار جنگاوری و سلحشوری به درایت و دیپلماسی نیازمند است. گزاره "با قدرت مذاکره کنید" یک اصل اساسی در دنیای سیاست و میدان دیپلماسی است. دیپلماسی به پشتوانه قدرت (سخت/ نرم/ هوشمند) توفیق می یابد. میدان دیپلماسی و سیاست خارجی، اصلی ترین و مهم ترین میدان برای نقد کردن و بهره برداری از سرمایه و آورده میدان رزم است. در نهایت آورده و سود و سرمایه حاصل از میدان های دیپلماسی، سیاست خارجی، رزم، اقتصاد، فرهنگ به حساب ذخایر راهبردی حکومت/ حاکمیت واریز می شود و سبب کسب سه گانه "قدرت، مکنت و منزلت" برای کشور در صحنه پر آشوب بین المللی می شود.