گام پنجم ایران در عقب نشینی از تعهدات برجامی به چه معناست؟

نویسنده: رابرت آینهورن (از اعضای ارشد موسسه بروکینگز)

دیپلماسی ایرانی: اعلان ایران در 5 ژانویه 2020 مبنی بر اینکه دیگر خود را به محدودیت ها در برنامه هسته ای تعیین شده در برجام متعهد نمی داند، چشم انداز پیشروی ایران به سمت ایجاد زیرساخت های مورد نیاز برای تولید سلاح های هسته ای در آینده نزدیک و حملات نظامی ایالات متحده یا اسرائیل برای متوقف کردن ایران را در پی داشتند. اگرچه اطلاعیه ایران چنین سناریویی نگران کننده را در پی داشته و برجام را یک قدم به نابودی نهایی آن نزدیک تر کرده، اما دست کم در حال حاضر بروز یک بحران هسته ای در این سطح بسیار بعید است.

ایالات متحده و سایر کشورهای علاقمند باید برای ممانعت از تحقق این سناریو، درصدد ترغیب ایران به صرف نظر از بازسازی سریع زیرساخت های هسته ای برآیند و مانع از کاهش زمان نزدیکی ایران به تولید سلاح های هسته ای شوند. به ویژه، آنها باید برای دستیابی به یک توافق موقت با ایران تلاش کنند که در برابر تسهیل برخی تحریم ها، مانع از پیشرفت هسته ای ایران شود. چنین توافقی همچنین می تواند عوامل بازدارنده از مشارکت و تعامل مفید در مساله هسته ای را کاهش دهد و پلی به مذاکره بر سر توافقنامه رسمی مبتنی بر تجدید نظر برجام و شاید حتی دیگر مسائل مورد اختلاف ایران و ایالات متحده شود.

آخرین گام از 5 گام

عقب نشینی ایران از تعهدات برجامی غیرمنتظره نبود. ایران از ماه مه 2019 هر دو ماه یک قدم در عقب نشینی از تعهدات خود در توافق هسته ای برداشته و قابلیت هسته ای خود به ویژه در زمینه غنی سازی را احیا کرده است. ایران در توجیه این عقب نشینی، آن را واکنشی به خروج دولت ترامپ از برجام در ماه مه 2018، از سر گیری تحریم های ایالات متحده که پس از حصول برجام به تعلیق در آمده بودند و کمپین «اعمال فشار حداکثری»، خوانده است. ایران در هر مرحله عقب نشینی اعلام کرده که در صورت بازگشت ایالات متحده از رویکرد کنونی آن و تسهیل تحریم ها، آماده بازگشت کامل به تعهدات هسته ای است.

گام های اولیه ایران در عقب نشینی از برجام در سال 2019، گام هایی نسبتا ساده و آشکارا با هدف ممانعت از تحریک طراحی شده بودند. نادیده گرفتن سقف ذخایر اورانیم غنی شده و آب سنگین، افزایش اندک سطح غنی سازی و نگه داشتن آن زیر 5درصد، نادیده گرفتن محدودیت های تحقیق و توسعه برای سانتریفیوژهای پیشرفته از جمله گام های قبلی ایران در عقب نشینی از برجام بودند. گامی که به طور عمده تحریک آمیزترین عقب نشینی ایران از توافق هسته ای قلمداد می شود، از سرگیری غنی سازی اورانیوم در تاسیسات زیرزمینی فردو است چرا که این تاسیسات پیشتر مخفی بوده و واشنگتن و دیگران تصور می کردند که هدف از ساخت آن تولید پنهانی اورانیوم در سطح لازم برای تولید اسلحه بوده است. اما این مرحله تا اندازه زیادی نمادین بود چون شمار محدود سانتریفیوژهایی قابل استقرار در فردو در قیاس با شمار بالای سانتریفیوژهای قابل نصب در مرکز غنی سازی اصلی ایران در نطنز ناچیز است.

یک هدف مهم برجام افزایش «زمان دستیابی»، زمان لازم برای تولید اورانیوم غنی شده در سطح مورد نیاز برای تولید یک سلاح هسته ای، است. برجام با کاهش قابل توجه شمار سانتریفیوژهای عملیاتی، اجازه فعال ماندن سانتریفیوژهای ناکارآمد نسل اول، کاهش شدید ذخایر اورانیوم غنی شده، متوقف کردن غنی سازی 20درصدی و موافقت با غنی سازی کمتر از 5درصدی و محدود کردن تحقیقات و توسعه برای بیشتر سانتریفیوژهای کارآمد، مدت زمان دستیابی را از حدود 2 تا 3 ماه به حدود 12 ماه افزایش داد. گام هایی که ایران در سال 2019 در عقب نشینی از تعهدات خود برداشته، این امکان را برایش فراهم آورده تا به تدریج زمان دستیابی را کاهش دهد.

قدمی که ایران در 5 ژانویه از آن خبر داد، پنجمین گام در یک سری اقدامات ایران در 8 ماه گذشته در کاهش محدودیت های برجامی به شمار می رود. در بیانیه منتشر شده توسط کابینه دولت ایران آمده است که این کشور دیگر هیچ محدودیتی را در «حوزه عملیاتی» از جمله شمار سانتریفیوژها، سطح غنی سازی، ذخایر مواد غنی شده و تحقیقات و توسعه برای خود قائل نخواهد شد. طبق این بیانیه، برنامه هسته ای ایران در آینده نه بر مبنای محدودیت ها که مطابق «نیازهای فنی کشور» اداره می شود. این بیانیه به طور گسترده «گام نهایی» در کاهش تعهدات برجامی ایران خوانده می شود.

اگرچه انتشار بیانیه دولت ایران درست در همان زمانی بود که رهبران این کشور وعده انتقام ترور سردار قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس، از ایالات متحده را داده بودند و از این رو، به طور عمده بخشی از اقدامات تلافی جویانه ایران قلمداد می شود، اما این همزمانی تا اندازه زیادی تصادفی بود. پیش از ترور سردار سلیمانی هم انتظار می رفت که ایران در تاریخی در حوالی 5 ژانویه یک گام دیگر در کاهش محدودیت های برجامی بردارد. عباس موسوی، سخنگوی وزارت امور خارجه، ساعات اولیه آن روز اعلام کرد که تصمیم درباره «گام پنجم» پیش از ترور سردار سلیمانی گرفته شده، اما برای مدنظر قرار گرفتن «شرایط کنونی»، جلسه مهمی برگزار شده و «برخی تغییرات» داده خواهد شد. هنوز معلوم نیست که گام پنجم ایران با برنامه اولیه آن چقدر تفاوت دارد.

(این مطلب ادامه دارد)

منبع: بروکینگز / مترجم: طلا تسلیمی