بازی دولت با بازار ارز؟!

گفت و گو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی

دیپلماسی ایرانی: اگر چه این روزها کاهش نرخ ارز در سایه تداوم تنش آمریکا با ایران و  پررنگ شدن تحریم ها باعث قدرتگیری نسبی ریال شده است، اما در آن سو بسیاری معتقدند که شرایط کنونی نمی تواند متاثر از عوامل و پارامترهای سیاسی و دیپلماتیک باشد، چون منطقا واکنش بازار باید روند افازیش را در پیش می گرفت. از آن سو برخی هم بر تداوم این روند کاهشی نرخ ارز در سایه احتمال افزایش میزان اصطکاک سیاسی تهران – واشنگتن با دیده شک و تردید نگاه می کنند. دیپلماسی ایرانی برای بررسی تحولات این روزهای بازار ارز در سایه تاثیر گذاری پارامترهای سیاسی و دیپلماتیک، گفت‌وگویی را با ابراهیم رزاقی، استاد دانشگاه و اقتصاددان صورت داده است که در ادامه از نظر می گذرانید:

با خروج دونالد ترامپ از برجام در ۱۸ اردیبهشت سال گذشته روند افزایش نرخ ارز شدت پیدا کرد، به گونه ای که تابستان سال گذشته نرخ دلار تا نزدیک ۲۰ هزار تومان هم رسید و حتی برخی زمزمه های فروپاشی اقتصادی ایران را در سایه تحریم ها مطرح کردند. اما در تابستان سال ۹۸ با وجود آن که تنش تهران - واشنگتن به مراتب پررنگ تر شده است و در کنار آن شاهد شدت یافتن تحریم ها و تداوم فشارهای ایالات متحده آمریکا هستیم، روند نزولی نرخ ارز در ماه های گذشته شکل گرفته است. اگر پارامترهای سیاسی و دیپلماتیک بر افزایش نرخ ارز موثر بوده است، چرا اکنون این تاثیر وجود ندارد؟

جواب در همان سوال شما مستتر است. یعنی اگر همان سال گذشته مسائل عرصه دیپلماسی جنون ارزی تابستان 97 را رقم زد، چرا اکنون این  پارامترها نمی تواند اثرگذاری لازم را داشته باشد؟ چون همان سال گذشته نیز تحولات سیاسی عامل شوک در بازار ارز و دلار 20 هزار تومانی نبود، بلکه بی برنامگی دولت و شخص آقای روحانی و جهانگیری به موازات عدم کفایت لازم آقای سیف، شرایط ناگوار ارزی سال گذشته را رقم زد. حال بماند برخی اتفاقات دیگر در حوزه تزریق یا عدم تزریق درآمدهای پتروشیمی و صنایع که با چه برنامه و نرخی از جانب برخی از اعضای دولت و معاون اول، چه التهاباتی را آفرید.

یعنی منکر اثرگذاری عوامل سیاسی و دیپلماتیک در التهابات بازار ارز در سال گذشته هستید؟

خیر اما این عوامل، عوامل ثانویه و تکمیلی بود. یعنی بازار ارز با پوسته مسائل تحریمی و خروج دونالد ترامپ از برجام یک واکنش احساسی از خود نشان داد و در ادامه موج سواری برخی را هم در بازار ارز شکل داد. به عبارت دیگر اقتضائات دنیای سیاست خارجی و تحریم های نفتی و بانکی کاتالیزور شرایط اقتصادی کشور، به ویژه ایجاد التهاب در بازار ارز بود.

پس با این تفاسیر اکنون چرا روند کاهشی ارز در چند هفته اخیر شکل گرفته است؟

به هر حال نمی توان منکر شرایط تحریمی کشور، هم تحریم کشور در خصوص فروش نفت و هم محدودیت های جدی در نقل و انتقالات پولی و بانکی شد. این مسائل یقینا دولت را با کسری بودجه شدید مواجه می کند. لذا اکنون دولتی که همه نگاه خود را به برجام، اینستکس و ارز حاصل از صادرات نفت، پتروشیمی و دیگر مواد نفتی دوخته و تا به اکنون هم چیزی عائد دولت نشده است، تنها راهی که پیش رو دارد بازی با نرخ ارز برای رفع کسری بودجه، کسری منابع ارزی و نیز مسئله ریالی کشور است. 
در این راستا گاهی با افزایش نرخ ارز و شوک قیمتی به دنبال حل مسئله ریالی است و گاهی هم با کاهش نرخ دلار به دنبال ایجاد بستری است که بتواند موج عرضه دلارهای خانگی مردم را شکل دهد و بدین وسیله کسری منابع ارزی را تامین کند. اما در این میان مسئله تحریم، فشارهای اقتصادی آمریکا، مطرح شدن نمایشی تنش نظامی از جانب کاخ سفید، تحولات حاضر در خلیج فارس و نظایر آن هم به عنوان عواملی در دست دولت برای بازی با نرخ ارز عمل می کنند. البته در برهه هایی شرایط برای اثرگذاری این پارامترها وجود داشته است، اما نه به این میزانی که به یک باره دلار را به 20 هزار تومان برساند و از آن سو در اوج تنش تهران – واشنگتن شرایط بازار ارز مبین نرخ کاهش دلار و دیگر ارزها باشد. این تنها نشان از این دارد که بازیگری عوامل و پارامترهای سیاسی چندان که باید نیست و گرنه اکنون باید در سایه اوج گیری تنش، نبود درآمد نفتی و محدودیت بانکی برای در اختیار گرفتن ارز حاصل از فروش نفت دلار را به چند برابر نرخ تابستان سال گذشته می رساند. پس در مجموع هم آن تب نرخ دلار در تابستان گذشته نمایشی و بازی دولت بود وهم روند کاهشی اکنون هم نشان از بازی پشت پرده دولت دارد. ما باید واقع بین باشیم تا زمانی که دولت در این ساختارِ وابستگی به ارز گرفتار باشد، باید چوب اهرم فشار دلار و یورو را از جانب ایالات متحده آمریکا و اروپا بخورد. البته اکنون فریب خورده اصلی مردمی هستند که در بازی ارز دولت گرفتار شده اند. هوشمندی دولت آنجاست که همین تحریم ها و تنش هایی که دست او را از منابع ارزی کوتاه کرده را به عنوان یک سناریوسازی در خصوص بازی ارزی به کار گرفته است.

ولی در آن سو بازار ارز هم چندان واکنش جدی، نه به تحولات عرصه دیپلماسی در چند وقت اخیر نشان داده است و نه به روند کاهشی نرخ دلار. چون متناسب با کاهش قیمت ارز روند نزولی قیمت کالاها و خدمات آن چنان که باید شکل نگرفته است. از نگاه شما دلیل این امر چیست؟

بسیار واضح است چون باراز ارز در گروه تحولات سیاسی و دیپلماتیک نیست. همین امر سبب شده تا، نه واکنش جدی به تحولات و اوج گیری قیمت ها را شاهد باشیم و نه بازار و مردم هم اعتمادی به کاهش قیمت ارز داشته باشند. چون می دانند که این روند مصنوعی است.
نقد اصلی من به تمامی نگاه بازار آزاد دولت در شرایط کنونی است. این که باید بازار را رها کرد تا عرضه و تقاضا نرخ واقعی را تعیین کند. این تئوری را برخی از آقایانی مطرح کردند که از دوره هاشمی رفسنجانی تا به امروز به دنبال اقتصاد آزاد بودند. اما در عمل شاهد آن بودیم که خود آنها سیاست اقتصاد دولتی را در پیبش گرفتند. چون همین آقایان اکنون به نام مشاور اقتصادی از چند جا در دولت حقوق و مزایا دریافت می کنند. چرا این آقایان نتوانستند برای کوچک سازی دولت و خروج خودشان از این ساختار کاری بکنند. چون تمام این نسخه ها فقط برای ملت است، نه خودشان؛ بازی که اکنون برای این مردم به راه انداخته اند. اگر شما به دوران سخت معیشتی و اقتصادی جنگ تحمیلی نگاه کنید به وضوح می بیند با وجود آن که کشور درگیر جنگ نظامی و تحریم بود باز شرایط  مانند امروز نبود. چرا که با سیاست های همین آقایان رانت خواری و فساد گسترده در تمامی دستگاه ها شکل گرفته است. دلارهای بی حساب و کتاب، عدم کنترل، عدم حساب کشی و بازی ارزی دولت باعث شده است تا امروز شرایط ارزی، چه در اوج گیری قیمت ها و چه در پایین آمدن آن در پس بازی دولت تحلیل شود.