ژاپن و فرصت میانجیگری در روابط ایران و آمریکا

نویسنده: شهره پولاب، دکترای جغرافیای سیاسی

دیپلماسی ایرانی: روز 27 مه 2019 دونالد ترامپ، رئیس جمهوری ایالات متحده آمریکا در سفر به ژاپن از میانجیگری شینزو آبه، نخست وزیر این کشور در روابط میان واشنگتن و تهران استقبال کرده و قرار است آبه در اواسط ماه ژوئن به تهران سفر کند. بالا گرفتن تنش ها میان آمریکا و ایران در راس مشکلات جهانی قرار گرفته است که می تواند صلح و امنیت منطقه ای و بین المللی را مورد تهدید قرار دهد.

مناقشات میان دو کشور پس از خروج واشنگتن از توافق هسته ای سال 2015 و وضع تحریم های جدید علیه ایران افزایش یافته و تصمیم ترامپ مبنی بر به صفر رساندن صادرات نفت خام ایران برای فشار بر تهران برای مذاکرات جدید بر این امر دامن زده است. 

آنچه هراس از یک درگیری نظامی جدی میان دو طرف را تقویت می کرد، ورود ناوگروه "یو اس اس آبراهام لینکلن" و بمب افکن های آمریکایی بی- 52 به دریای عرب و خلیج فارس و اعلام استقرار 1500 نیروی نظامی در خاورمیانه بود که با وقوع چند انفجار در نزدیکی بندر فجیره و بروز خسارت به چندین فروند نفت کش و همچنین حملات به تاسیسات نفتی عربستان، بحران حاصل شدیدتر از قبل شد.

آیا انتخاب ژاپن در میان کشورهایی مانند عمان، عراق و سوئیس که انتظار می رفت بتوانند نقش میانجی میان ایالات متحده و ایران را ایفا کنند، فرصتی بالقوه برای توکیو خواهد بود تا با کاهش تنش ها از روابط حسنه با هر دو سوی این مناقشه بهره ببرد؟ بهنظر می رسد شینزو آبه با توانایی دیپلماتیک مبنی بر جلوگیری از منازعات میان واشنگتن و تهران بتواند اهداف چندگانه ای را با هر دو کشور مورد مناقشه دنبال کند. زمینه های سرمایه گذاری انرژی و مشارکت های اقتصادی با ایران از یک سو و افزایش تعهدات امنیتی ایالات متحده به توکیو از سوی دیگر ازجمله این اهداف خواهند بود.

رابطه میان تهران و توکیو همواره صلح آمیز و مبتنی بر احترام متقابل بوده و در دهه های اخیر مسئله انرژی و قراردادهای نفت و گاز مهمترین بخش همکاری های اقتصادی بین دو کشور را شامل شده است.

ژاپن به عنوان سومین اقتصاد بزرگ جهان اگرچه تنها حدود 5 درصد منابع انرژی خود را به طور مستقیم از ایران تامین می کند، اما درمجموع حدود 80 درصد منابع مورد مصرفش از طریق تنگه هرمز حمل می شود. ایران با دارا بودن سواحل شمالی خلیج فارس بارها تهدید به بستن این گذرگاه استراتژیک کرده است. سیاست انرژی ژاپن نسبت به ایران به عنوان تامین کننده نفت خام در راستای عدم وابستگی به انرژی ایالات متحده بوده است و حفظ روابط صمیمانه با ایران در کنار امنیت و ثبات منطقه خلیج فارس از ضروریات اقتصادی ژاپن محسوب می شود. علاوه بر واردات نفت و پتروشیمی، صادرات خودرو و قطعات، کالاهای سرمایه ای و اقلام واسطه ای صنعتی به ایران دامنه تجارت سالانه بین دو کشور را به 11 میلیارد دلار می رساند. 

برقراری روابط اقتصادی با ایران و سرمایه گذاری در بخش های انرژی می تواند چشم اندازی برای روابط دوجانبه پس از موفقیت ژاپن در امر مصالحه و برداشته شدن احتمالی تحریم های ایالات متحده باشد.

علاوه بر ملاحظات ذکر شده تجربه توکیو به عنوان کشور دارای فن آوری کامل هسته ای در بخش های تجاری و غیرنظامی می تواند الگوی مناسبی برای تهران باشد تا از هراس غرب و متحدان خاورمیانه ای آمریکا کاسته و نقش ژاپن را در میانجیگری میان ایران و غرب تقویت کند. نکته آن که ایران نیز در مذاکرات پنج به علاوه یک ژنو در سال 2013 اعلام داشته بود که قصد دارد مانند ژاپن استفاده از انرژی هسته ای را مقاصد صلح آمیز هدف قرار دهد. 

به لحاظ سیاسی نیز عدم حمایت ژاپن از به رسمیت شناختن حاکمیت اسرائیل بر بلندی های جولان از سوی ترامپ و یا همراهی با کشورهای اروپایی در حمایت از برجام از جمله عواملی است که می تواند تحکیم دهنده روابط توکیو- تهران و از عوامل زمینه ساز گفت وگوی دو جانبه سازنده با ایران باشد. 

ژاپن متحد کلیدی ایالات متحده محسوب می شود که همواره نگران از مورد هدف بودن موشک های هسته ای کره شمالی بوده و بدین منظور برای داشتن امنیت به آمریکا وابسته است. واکنش محتاطانه ترامپ مبنی بر اینکه آزمایش های موشکی کوتاه مدت کره شمالی در اوایل ماه مه جاری نقض اعتماد به پیونگ یانگ نبوده نیز نتوانسته است از نگرانی ژاپن بکاهد. علاوه بر آن محیط امنیتی متلاطم منطقه ای در اقیانوس آرام که توسط موضع تهاجمی چین در دریای چین برجسته شده، اتکای توکیو و وابستگی به اتحاد با واشنگتن را افزایش داده است.

ترامپ ژاپن را به افزایش تعرفه های واردات خودرو و قطعات خودرو تهدید کرده و اعلام کرده است که اگر ایالات متحده نتواند از ژاپن امتیازات مورد نظر را کسب کند، تعرفه بیشتری را تحمیل خواهد کرد. لازم به ذکر است که مازاد تجارت ژاپن با آمریکا در آوریل تقریبا با 18 درصد افزایش به 723 میلیارد ین (9.53 میلیارد دلار) رسیده است.

دولت آبه همزمان به دنبال فرصت هایی برای جلب رضایت بیشتر آمریکا و تبدیل شدن به یک بازیگر جهانی در مسائل مربوط به امنیت بین المللی است. ارائه راه حل های مسالمت آمیز برای کاهش تنش میان دو کشور برای دولت ژاپن که طرفدار قوی قوانین بین المللی است، این فرصت را در اختیار خواهد گذاشت تا به عنوان مدافع حقوق بین الملل در سطح جهانی مطرح شود. بنابراین با امید به ثمر رساندن یک مصالحه موفق گره زدن ثبات منطقه خلیج فارس به ثبات در منطقه اقیانوس آرام را فرصتی مغتنم می شمارد. 

اگر نخست وزیر شینزو آبه بتواند پیشرفت دیپلماتیکی را در روابط یخبندان ایران و آمریکا مهندسی کند، می تواند به عنوان یک دولتمرد جهانی و واسطه موفق در درگیری های بین المللی شناسایی شود.