ناپدید شدن خبرنگار سعودی و پیامدهای جهانی آن

دیپلماسی ایرانی: جمال خاشقجی تنها برای یک سری کاغذ بازی های روزمره به کنسولگری رفت. این خبرنگار مورد احترام و منتقد دولت آل سعود سوم اکتبر وارد کنسولگری کشور خود در استانبول شد تا در حالی که نامزدش بیرون کنسولگری منتظرش بود، طلاق خود را نهایی کند. اما خاشقجی بازنگشت و سه روز بعد مقامات ترکیه اعلام کردند که مدارکی دارند دال بر اینکه گروه امنیتی 15 نفره سعودی روزنامه نگار واشنگتن پست را شکنجه، قتل و مثله کرده اند. این خبر که مثل بمب صدا کرد، ناپدید شدن این خبرنگار را به مساله ای جدی تبدیل کرد که تاثیرات آن در سراسر منطقه قابل مشاهده است.

ساکت کردن یک مخالف

اما تنها مساله درباره این قتل بیرحمانه که ترکیه از آن خبر داده، به ساکت کردن مطبوعات آزاد مربوط نمی شود؛ مسئله این است که عربستان سعودی برای سرکوب مخالفت ها از سوی شهروندانش تا کجا پیش می رود و این که عواقب چنین تغییری در سیاست گذاری تا چه اندازه گسترده خواهد بود. اگر ثابت شود که آنچه دولت ترکیه اعلام کرده حقیقت دارد، آن گاه متحدان کلیدی عربستان سعودی از ایالات متحده گرفته تا شرکای اروپایی، به آن چه واکنشی نشان خواهند داد؟ سرمایه گذاران خارجی که از تمایلات بیرحمانه پادشاهی عربستان نگران شده اند، چه واکنشی نشان می دهند؟ ترکیه که در روابطی سخت و ناخوشایند با قدرت سنی در منطقه درگیر شده، چه واکنشی نشان خواهد داد؟

برای ساکت کردن خاشقجی دلایل بسیاری وجود داشت؛ او به دلیل چندین دهه گزارش های تحقیقی و مطالبی که منتشر می کرد، در عربستان شناخته شده بود. جدیدترین نوشته های او، محمد بن سلمان ولیعهد سعوید را به خشم آورده بود چرا که جنبه های سخت انگیزه های او برای اصلاحات را نقد می کرد.

خاشقجی از مدت ها پیش اصلاحات را ضروری خوانده بود، اما نه وقتی که رویکردی از بالا به پایین داشته باشد. خاشقجی اهداف نهایی اصلاحات از سوی آل سعود را به چالش نکشید چراکه عمدتا با بسیاری از تغییرات اجتماعی در حال وقوع موافق بود، بلکه درباره ریشه چنین تغییرات اجتماعی ابراز تردید می کرد. در عربستان سعودی، جایی که فرهنگ سلسله مراتبی از رهبری و هدایت مستقیم حمایت می کند، خاشقجی هسته ارزش های ملی را به چالش کشید که این اقدام نه تنها تهدیدی برای خاندان سلطنتی بود که مشروعیتشان زیر سوال رفته بود، بلکه سعودی های عادی که به این ساختار قدرت متکی بودند را نیز تهدید می کرد. این مساله سبب می شد که در میان همه مخالفان در عربستان، خاشقجی یک تهدید خطرناک باشد.

اگر گزارش پلیس ترکیه درست باشد (تحقیقات همچنان ادامه دارد)، عربستان سعودی در تلاش های خود برای ساکت کردن مخالفان، به سطح جدیدی از خشونت روی آورده و به وضوح آماده است برای این کار از مرزهای خود فراتر رود. اینکه دولت ریاض در عربستان سعودی در راستای ساکت کردن منتقدان اقدام و سپس آن را انکار کند، شاید اتفاقی عادی تر به نظر برسد، اما سرنوشت شوم و خشونت بار خاشقجی به مثابه یک هشدار جدی برای همه کسانی است که احتمالا قصد داشتند راه او را ادامه دهند. تا این لحظه ریاض هرگونه اتهامی را در این زمینه رد کرده و رسانه های سعودی و امارات متحده عربی هم در پیروی کامل از آن، انگشت اتهام را به سمت قطر دراز کرده اند.

پس از مرگ ملک عبدالله در ماه ژانویه سال 2015، سیاست خارجی عربستان سعودی بسیار شدیدالحن تر و حتی متغیر بوده، چراکه ریاض درصدد رفع نیازهای حیاتی سلطنت خود برآمده است. هر مرتبه عربستان سعودی روابط خارجی و اقتصادی خود را در معرض خطر قرار داده است. برای نمونه، در نوامبر 2017 عربستان سعودی سعد حریری، نخست وزیر لبنان را مجبور به استعفا کرد و بعد از آن هم صدها تاجر و مقام عالی رتبه را در یک هتل در حبس خانگی نگه داشت. چند ماه بعد حریری و شمار دیگری از شاهزاده هایی که محبوس شده بودند، با بن سلمان عکس گرفتند. اما همه آن اتفاقات به قیمت قطع روابط تجاری عربستان به شرکت های آلمانی منجر شد و روابط کانادا با عربستان هم به پایین ترین سطح سقوط کرد. برلین از مجمع عمومی استفاده کرد تا درباره بازگشت تاجران به ریاض مذاکره کند و اتاوا هم هنوز به عمل به قرارداد گسترده تسلیحاتی با ریاض پایبند مانده است. محاسبات ریاض این است که از پس مدتی بر هم خوردن روابط بر می آید و بعدها مجددا آنها را ترمیم می کند.

اکنون مخاطره بزرگ پیش روی عربستان سعودی در رابطه با اقدام خشونت آمیز در ساکت کردن مخالف دیرینه، تاثیر آن بر سرمایه گذاران خارجی است. در حال حاضر ریاض به سرمایه گذاری خارجی نیاز شدیدی دارد. تا این لحظه حجم سرمایه گذاری ها از آنچه ریاض امیدوار بوده با اصلاحات به آن دست یابد، خیلی کمتر بوده است. فرانسه، بریتانیا، کانادا و ایالات متحده درباره ناپدید شدن خاشقجی ابراز نگرانی کرده اند، اما هنوز هیچ اقدام جدی در واکنش به آن انجام نداده اند. شرکت های خارجی در میانه محاسبات مخاطره ژئوپولتیک معامله با عربستان سعودی، اکنون می خواهند از این مساله کسب اطمینان کنند که ریاض با آنها همان برخوردی را که با شهروندان مخالف دارد، نخواهد داشت.

بخشی از رویکرد شدیدالحن عربستان سعودی از اطمینان این کشور به روابط با دولت فعلی ایالات متحده ناشی می شود. کاخ سفید در تلاش ها برای محدودسازی نفوذ ایران در منطقه به شدت به عربستان متکی است. واشنگتن همچنین سعی دارد با همکاری ریاض از قیمت نفت بکاهد. اما اگر عربستان به این اقدامات شدیدالحن اصرار ورزد، احتمال اینکه کنگره آمریکا در روابط با این کشور تجدیدنظر کند، بیشتر می شود. اکنون هر دو حزب از اقدامات عربستان در یمن حمایت می کنند، اما باتوجه به نزدیکی انتخابات میان دوره، ریاض ممکن است با قوانینی تهاجمی از سوی واشنگتن مواجه شود.

سرنوشت خاشقجی همچنین می تواند به شکاف بیشتر بین عربستان و ترکیه بیانجامد. از نظر عربستان، ترکیه اکنون زیادی به قطر نزدیک است. رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه تحقیقات را از نزدیک زیر نظر گرفته و می خواهد از این مساله برای نشان دادن میانه روی ترکیه در قیاس با عربستان استفاده کند. اینکه ترکیه تا چه اندازه بر این مساله پافشاری کند، باتوجه به مشکلات دیگر آن از جمله بحران اقتصادی و شکنندگی صلح در سوریه، نامشخص است.

در نهایت، استفاده جسورانه ریاض از یک کنسولگری به عنوان مکانی برای اقدامات امنیتی تنبیهی، ماهیت ماموریت های دیپلماتیک سعودی را در همه جای جهان تغییر می دهد. همچنین این مساله مطرح است که چه کسی دستور عملیات را صادر کرده و چرا. سوالاتی درباره اینکه ملک سلمان مستقیما در تصمیم گیری دخالت داشته یا نه، همچنان بی پاسخ مانده اند. اینکه ولیعهد مستقیما این تصمیم را گرفته یا اینکه اصلا دستور قتلی صادر شده یا نه هم نامعلوم است. پاسخ این سوالات بر آینده عربستان سعودی تاثیر قابل توجهی خواهد داشت.

ریاض نشان داده برای محافظت از خود به هر اقدامی حتی با هزینه گزاف، دست خواهد زد. با این اوصاف، این خطر برای منتقدان سعودی وجود دارد که در هر جای جهان هدف گرفته شوند. این مساله همچنین آزمونی برای آستانه تحمل دیگران در رابطه با سیاست خارجی متهورانه عربستان سعودی به شمار می آید. ورای سرنوشت این روزنامه نگار مخالف، اتفاقات در استانبول در نهایت بی اعتمادی بیشتر درباره آینده اقتصادی و سیاسی عربستان را در پی خواهد داشت.

منبع: استرتفور / مترجم: طلا تسلیمی