عدم حذف ایران از بازارهای جهانی نفت در سایه فشار آمریکا

دیپلماسی ایرانی – شرایط دوگانه و حتی چندگانه اخیر در صحنه دیپلماسی نفتی کشور و نیز وضعیت متشتت اقتصادی کشور آن هم در آستانه بازگشت تحریم ها سبب شده تا اما واگرهای جدی برای دوران تحریم ها در خصوص فعالیت صتعن نفت به وجود آید. از یک سو کشورهایی نظیر هندو یا چین در مقابل فشار ایالات متحده برای عدم خرید نفت از ایران تا کنون مقاومت کرده اند اما از آن سو کساله قطع سوئیفت ارزی بر موراودات تجاری و اقتصادی کشور سبب شده تا سوالات بسیاری در رابطه با آینده صنعت انرژی کشور شکل گیرد. از این رو دیپلماسی ایرانی  برای پاسخ به برخی سوالات در خصوص میزان و نحوه تاثیر تحریم ها بر صنعت نفت کشور گفت وگویی را با سید محمد علی خطیبی، نماینده سابق ایران در اوپک و مدیر امور بین الملل شرکت ملی نفت ترتیب داده است که در ادامه می خوانید.

به باور بسیاری از کارشناسان نسشت اوپک در وین توانست در موازنه قوا به سود ایران هم در صحنه دیپلماسی و هم در صحنه دیپلماسی نفتی کمک شایانی کند. در سایه این نکته اساسا اهمیت و جایگاه نسشست وین بر تغییر موازنه دیپلماتیک در صحنه بین الملل چیست؟

این مساله درست است. خوب قبل از برگزاری نشست فضای اوپک تحت تاثیر فشارها و مطالبات ترامپ بود. واشنگتن از اوپک خواسته بود که با افزایش سقف تولید خود بازار نفت ایران را ببندد. در نتیجه سایه سنگینی از این مواضع ترامپ بر نشست حاکم بود. اما خوشبختانه اوپک استقلال عمل خود را حفظ کرد و علیرغم بسیاری از کارشکنی های برخی اعضا مانند ریاض نهایتا آن چه که مطلوب ایران بود در وین رخ داد. لذا بر اساس بیانیه وین سهم و سقف تولید هر کدام از کشورها بدون تغییر ادامه خواهد یافت. منتهی یک تغییر کوچکی در این دور از نشست اوپک رخ داد که آن هم افزایش 700 هزار بشکه ای تولید اوپک بود.

پس این کاهش تولید 100 درصدی به جای کاهش سقف تولید 152 درصدی را می توان در ماه های آتی چندان موثر ندانست؟

نباید تاثیرات سوء این افزایش تولید را بر بازار وصنعت نفت نادیده گرفت. اما چنانی که اشاره هم داشتید این مساله نمی تواند آن چنان که باید اثر سوء جدی بر صنعت نفت کشور داشته باشد. اما در حوزه عمل غیر اوپک هم احتمال کاهش تولید از 130 درصد به 100 درصد هم می تواند باعث بالا رفتن سقف تولید در ماه های آتی شود. لذا باید دید که شرایط آتی بازار جهانی نفت به کدام سمت و سو کشیده خواهد شد. اما در کل با زمین ماندن درخواست آمریکا برای محدود کردن بازار نفت ایران نهایتا این اوپک بود که توانست در راستای منافع ایران گام جدی را برداشته و استقلال عمل خود را به عنوان یک نهاد مهم در حوزه انرژی جهانی حفظ کند.

اما در آن سو اکنون ترامپ دستور تحریم کشورها و شرکت هایی که به دنبال خرید نفت از ایران هستند داده است. مضافا این که سوئیفت ارزی هم بر روی معاملات نفتی کشور قطع خواهد شد. آیا این شرایط می تواند وضعیت کشور را به سال های ابتدایی دهه 90 شمسی برساند؟

ایالات متحده از مدت ها پیش تر و قبل تر از خروج از برجام فشارهای خود را بر کشورها برای عدم خرید نفت از ایران داشته است و کماکان هم ادامه خواهد داد. پس این فشارها چیزی جدیدی نیست. لذا ما با سال 90 و 91 خیلی فاصله داریم. در آن سال ها تنها تحریم آمریکا بر صنعت نفت اعمال نشده بود، بلکه جامعه جهانی و شورای امنیت هم ذیل قطعنامه های خود تمام مراودات ایران من جمله رویه فروش نفت را محدود کرده بودند. لذا از نظر حقوق بین الملل این کشورها حق خرید نفت از ایران را نداشتند. اما امروز شرایط کاملا متفاوت از سال 90 و91 است. امروز تنها تحریم های آمریکا که قرار است بر صنعت نفت ایران اعمال شود. از این رو تا زمانی که قطعنامه ای تحریم کشوری به دلیل خرید نفت از ایران صادر نشود فشارهای امریکا اگر نگوییم که بی اثر خواهد شد، اما کم اثر می شود. حتی در آن سال های 90 و 91 ذیل تمامی آن قطعنامه ها باز صنعت نفت کشور بازار خود را داشت. از این رو برخی کشورها خرید نفت خود را از ایران داشتند. خوب ما اکنون با آن سال ها خیلی فاصله داریم. تا رسیدن به آن شرایط هم زمان زیادی مانده است. تا اینجای کار هم که کشورها با فشارها آمریکا مقابله کرده اند. چونکه که این کشورها شورای امنیت سازمان ملل و قطعنامه ها را مرجع عمل خود می دانند. پس تا زمانی که این مساله علیه کشور روی ندهد، یقینا ما بازار جهانی نفت خود را حال با کمی افزایش و یا کاهش کماکان حفظ خواهیم کرد. البته این مساله مانع از تلاش جدی ایران برای مقابله با فشارهای امریکا نخواهد شد. ما باید از طریق مراجع جهانی مانند سازمان تجارت جهانی شکایتی علیه آمریکا به دلیل ایجاد خلل در نظام اقتصادی کشور ارائه کنیم. نمی شود که واشنگتن به صورت فراقانونی کشور را تحت فشار قرار دهد. لذا باید تهران در یک شرایط ویژه خود را قرار دهد. ما نباید مانند دوران برجام در یک شرایط عادی و نرمال عمل کنیم. به هر حال فشارهای آمریکا یک تهدید علیه صنعت نفت کشور وکلیه منافع ما است. پس باید برای هر تهدید که می تواند ضربه ای به ما بزند خود را اماده کرد. همانطوی هم که آقای روحانی بارها اعلام داشته اند ما در یک شرایط اورژانسی به سر می بریم و در این شرایط نیز یقینا باید عملکرد ما ویژه و اورژانسی باشد. باید تلاش ها، هزینه ها، نحوه عملکرد و مصارفمان را با انطباق بر شرایط جدید انجام دهیم. تنها گزینه روبه روی ایران مقاومت و واکنش مناسب به فشارهای آمریکا است. در این راستا باید از خرد جمعی و مشاورین خبره در امر اقتصاد انرژی، نفت و پتروشیمی برای اتخاذ تصمیمی بهتر استفاده کرد. در نهایت هم باید 100 درصد توان کشور را برای رشد ایران و دفع تهدیدات به کار برد.

درست است که فاصله زیادی میان شرایط کنونی صنعت نفت کشور با سال های 90 و91 وجود دارد. اما طرف های اروپایی و یا دیگر کشورهای آسیایی از کاخ سفید فرصت زمانی را خواسته اند که بتوانند بازارهایی را برای جایگزین کردن بازار نفت ایران پیدا کنند. آیا این رویه در میان مدت و حتی در کوتاه مدت نمی تواند باعث ایجاد مشکل در صنعت نفت کشور شود، آن هم در شرایطی که مشکلات اقتصادی و معیشتی مردم در روزهای اخیر التهاباتی را در جامعه فراهم کرده است؟

خوب ما باید ببینیم که شرایط در کوتاه مدت چه اقتضائاتی دارد و در میان مدت چه ویژگی هایی پیدا می کند. به هرحال شرایط امروز جامعه هم عادی نیست. زمانی که جامعه در حالت عادی قرار دارد برخی از سوء مدیریت ها و کاستی هایی که در دوره تحریم و یا بحران شکل می گیرد خود را نشان نمی دهد. برای تست کردن یک دستگاه هم آن را در شرایط فشار قرار می دهند تا ببینند که ضعف های آن کجا است. اکنون وضعیت اقتصادی و اجتماعی کشور در چنین وضعیتی قرار دارد. پس باید متوجه نقاط ضعفمان بشویم. خوب ما در آستانه بازگشت تحریم ها هستیم اینجا است که ضعف ها و مشکلات سیاسی، دیپلماتیک، اقتصادی و اجتماعی خود را نشان می دهد. شاید برخی کشورها اکنون به دنبال جایگزین کردن بازار نفت ایران باشند، اما باید دید که آیا اساسا می توان به صورت کامل ظرفیت 2 میلیون و800 هزار بشکه ای ایران را نادیده گرفت. به نظر من چنین امری کمی به دور از واقعیت است. لذا نباید گفت که این دست از رفتارها که هنوز هم به مرحله عملی نرسیده است می تواند عواقب جدی را می تواند برای صنعت نفت کشور ایجاد کند. ما تجربه سال های 90 و91 را هم داریم. شما به مساله قطع سوئیفت ارزی اشاره داشتید، در همان سال ها حتی بانک مرکزی را هم تحریم کرده بودند. پس نباید بازگشت تحریم ها را بستر ساز شکل گیری وضعیت مشابه وضعیت سال های 90 و91 دانست. اما در این میان هم نحوه تعامل و عملکرد ما هم می تواند در کاهش و شدت بخشیدن به وضعیت اثر گذار باشد. پس تهران باید هوشیارتر عمل کند. در سوی دیگر اکنون کشورهای مصرف کننده نفت به هیچ وجه به دنبال تشتت در بازار نفت که افزایش قیمت را به دنبال خواهد داشت، نیستند. چرا که در آن صورت هزینه خرید نفت برای آنها افزایش پیدا می کند. پس اکنون این کشورها با مذاکره به دنبال ایجاد آرامش و ثبات عمل به جای تنش آفرینی آمریکا در بازار هستند.

اما پروسه و برنامه برخی از اعضای اوپک مانند عربستان برای جایگزین کردن نفت خود به جای نفت ایران در بازارهای جهانی، آن هم خارج از چارچوب اوپک را می توان در دوران تحریم ها اثر گذار دانست؟

ریاض در یک دوره به دنبال جنگ نفتی با ایران بود که نهایتا به ضرر خودش تمام شد. با افزایش سقف تولید خود آن هم بیش از ظرفیت صنعت نفت عربستان سبب شد تا هم استهلاک جدی در صنعت نفت این کشور به وجود آید و هم با کاهش قیمت نفت ضررهای مالی شدیدی را متوجه خود کند. این مساله به معنای آن نیست که ایران در آن دوران ضرری نکرد. بلکه منظورم این است که عربستان هم سودی نبرد. اکنون هم ریاض در نشست وین نتوانست به اهداف خود دست یابد. پس باید خارج از اوپک دست به افزایش تولید نفت بزند. حال باید دید که آیا ریاض چنین توانی را دارد یا خیر. بعد هم باید دید که وضعیت اقتصادی عربستان که از آن سال ها لطمه جدی خورده است اجازه تکرار آن تجربه تلخ و سنگین را به ریاض خواهد داد یا خیر. مساله دیگر این است که آیا ظرفیت مازاد جهانی پتانسیل جایگزین شدن نفت ایران را دارد. تا اینجای کار که ظرفیت مازاد جهانی چنین رقمی را نشان نمی دهد که بتواند به صورت کامل نفت ایران را در بازارهای جهانی قطع کند. بر فرض هم که ظرفیت مازاد توان جایگزین کردن نفت ایران را داشته باشد. در آن صورت کل ظرفیت مازاد باید به کار گرفته شود. در چنین شرایطی آن سوپاپ اطمینان در سایه عدم حضور ظرفیت مازاد از بین می رود. لذا با کوچک ترین التهاب، جنگ و یا بحران سیاسی و دیپلماتیک فورا قیمت ها افزایش پیدا کرده و کشورهای متقاضی به دنبال بازار جدیدی خواهند بود. تازه اگر بحرانی هم شکل نگیرد در همان فرجه 90 روزه فصلی اگر ظرفیت مازادی وجود نداشته باشد، التهاب در بازار نفت حاکم خواهد بود. آنجا است که دوباره ایران می تواند خود را نشان دهد. خوب با این اوصاف می بینید که حذف ما در بازارهای جهانی به این سادگی ها هم نیست. 

     اما مجوز اوپک بری افزایش 300 تا 400 هزار بشکه ای اعضا می تواند مجوزی برای تولید بیشتر باشد؟

 خیر بر اساس بیانیه وین باید به همان میزانی که مقرر شده اعضا ظرفیت خود را افزایش دهند. به نظر هم نمی آید که 300 یا 400 هزار بشکه ای اعضای اوپک بتواند تهدیدی برای جایگزین کردن نفت ایران در بازارهای جهانی باشد. اما باز تاکید دارم که باید هوشیاری را همواره در دستور کار داشته باشیم. در همین اقدام نشست وین برای افزایش تولید 700 هزار بشکه ای اعضای اوپک و غیر اوپک می بینید که قیمت جهانی بازار نفت به جای کاهش افزایش یافت. پس جای نگرانی آن چنانی در آینده نیست.   

اما در سایه این شرایط چشم انداز صنعت نفت برای تولید 4 میلیون بشکه به کجا خواهد رسید؟

خوب ما که نمی توانیم استراتژی توسعه صنعت نفت کشور را نادیده بگیریم. توسعه صنعت مادر کشور که نمی تواند متوقف شود. ما بر اساس چشم انداز حداقل 5 ساله برنامه توسعه ای خود را همواره اعمال کرده ایم. چه در بخش بالا دستی و چه در بخش پایین دستی. لذا این فشارهای آمریکا، بازگشت تحریم ها و نوسانات سیاسی و دیپلماتیک نمی تواند و نباید بر توسعه صنعت نفت کشور اثر گذار باشد. ما برنامه های توسعه صنعت نفت را با قدرت و با تمام نیرو ادامه خواهیم داد. منتهی ممکن است که در این دوره با بازگشت تحریم های نفتی مشارکت شرکت های نفتی مانند چند سال گذشته چندان پررنگ نباشد. اینجا است که صنعت و توان داخلی کشور می تواند خود را نشان دهد. من یقین دارم که توان داخلی ما ظرفیت توسعه صنعت نفت و رسیدن تولید به سقف 4 میلیون بشکه را دارد.