پیروزی احتمالی اردوغان در سایه عدم اتحاد در جریان‌های رقیب

دیپلماسی ایرانی – رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه که انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی ترکیه را تقریبا یک سال به جلو انداخته و زمان برگزاری آن را به یکشنبه 24 ژوئن 2018 (سوم تیر 1397) تعیین کرده است، اکنون در کمتر از یک ماه به برگزاری اولین انتخابات ریاست جمهوری هم با رقبا و هم با چالش های داخلی و بین المللی متنوعی روبه رو است. وضعیت ارز ترکیه در این روزها و نیز افت شاخص های اقتصادی نیز شرایط را بر حزب عدالت و توسعه پیچیده تر کرده است. اما با وجود تمام این نکات بسیاری معتقدند که اردوغان می تواند برنده انتخابات 24 ژوئن باشد. اما دیپلماسی ایرانی برای بررسی بیشتر وضعیت سیاسی و اجتماعی ترکیه در آستانه انتخابات و نیز عوامل تغییر زمان انتخابات از جانب رجب طیب اردوغان، گفت وگویی را با سیامک کاکایی، پژوهشگر مسائل ترکیه ترتیب داده که در ادامه می خوانید:

بسیاری از صاحب نظران مسائل ترکیه برای تغییر تاریخ انتخابات ریاست جمهوری ترکیه از نوامبر سال 2019 به 24 ژوئن سال جاری میلادی دلایل و گمانه زنی های فراوانی را ذکر کرده اند؛ اما از دید شما به واقع اهداف اردوغان از تغییر زمان انتخابات و پیش انداختن تقریبا یک ساله آن چیست؟

برای تحلیل وضعیت سیاسی کنونی جامعه ترکیه و نیز گام جدید اردوغان و دیگر احزاب، افراد و شخصیت های سیاسی ترکیه در برگزاری پیش از موعود انتخابات پارلمانی و انتخابات ریاست جمهوری به صورت همزمان که انتخابات ریاست جمهوری برای اولین بار در تاریخ ترکیه روی می دهد، باید به تحلیل شرایط سیاسی و اجتماعی حال حاضر ترکیه پرداخت که سبب شده بیش از یک سال مانده به زمان رسمی انتخابات ترکیه آقای اردوغان دست به چنین اقدامی زده است. در همین قالب سیاست خارجی و داخلی ترکیه در دولت اردوغان به خصوص از زمان آغاز به کار بنعلی یلدریم (24 مه 2016) در هر دوره ای با چالش ها و مشکلات جدیدی روبه رو بوده است. در بعد منطقه ای ترکیه با سیاست تهاجمی در قبال دو همسایه خود سوریه و عراق در چند سال گذشته عمل کرده و در سال های اخیر صحنه داخلی ترکیه نیز به محل تلاطم سیاسی – اجتماعی بسیار پررنگی از جامعه، احزاب و افراد و شخصیت های سیاسی بدل شده است. در این راستا برخوردهای گاه تند دولت با برخی منتقدین، قومیت ها و جنبش های مدنی و اجتماعی سبب پیچیده تر شدن وصعیت داخلی ترکیه طی این یکی دو یال اخیر شده است. لذا بستر جامعه اکنون تحت الشعاع این برخوردها قرار گرفته است، به نحوی که اگر از انتخابات 2015 ترکیه به بعد را بررسی کنیم، می بینیم که این شرایط متشتت به صورت مستمر در جامعه ترکیه حال گاهی کم رنگ تر وگاهی پررنگ تر وجود داشته است. در این راستا اردوغان و دولت او بعد انتخابات همه پرسی تغییر بخشی از قانون اساس ترکیه که سال گذشته برگزار شد، در مسیری حرکت کرده که به نظر می آید او به دنبال ترسیم مسیر کسب قدرت تام در ترکیه برای خود است. لذا برخی معتقدند که سیاست تهاجمی ترکیه و شخص اردوغان در قبال همسایگان خود را هم باید بخشی از زمینه چینی و بستر سازی برای همین سناریوی اردوغان و تیم او در ترسیم مسیر کسب قدرت تعبیر و تلقی کرد. این شرایط سبب شد تا اردوغان یک سال مانده به زمان رسمی انتخابات دست به تغییر زمان برگزاری آن بزند. در پرده دیگر دلیل تغییر زمان انتخابات در ترکیه از جانب اردوغان که البته جزء اختیارات او محسوب می شود، رسیدن به همان استراتژی 2023 است که قبل تر هم حزب عدالت و توسعه هم آن را برای خود ترسیم کرده بود. این سال مصادف با یک صدمین سالگرد تشکیل جمهوری ترکیه است که در این سال اردوغان سعی دارد به عنوان رهبر جامعه ترکیه خود را در مسند قدرت نگاه دارد. لذا تغییر قانون اساسی هم که در سال گذشته با همه پرسی انجام گرفت، در همین راستا بود. چرا که این قوانین جدید مسیر بقای اردوغان در قدرت را ایجاد کرده است. بنابراین در این وضعیت منطقه ای و در پیش گرفتن نگرش ملی گرایانه به خصوص در قبال سوریه اردوغان به دنبال تقویت خود و حزبش عمل کرده است. در چنین شرایطی اردوغان بستر را برای به قدرت رسیدن خود مناسب دیده، از همین رو نیز به تغییر زمان انتخابات دست زده است. مساله دیگر در پیش انداختن زمان انتخابات به شرایط کنونی رقبای اردوغان باز می گردد. اگر چه منتقدین جبهه مقابل اردوغان به شدت فعال هستند و علاوه بر سیاست داخلی و دیپلماسی منطقه ای او تمامی ابعاد و دیگر عملکردهای اردوغان را هم زیر سوال می برند، اما به نظر می آید این جبهه از آن انسجام و اتحاد لازم برای قدرتنمایی در مقابل اردوغان برخوردار نیستند. این مساله هم سبب شده که اردوغان زمان انتخابات را پیش بیندازد تا زمان برای ائتلاف میان این جریانات منتقد و اپوزیسیون شکل نگیرد.

در راستای نکته شما اکنون علاوه بر کردهای ترکیه و نیز سایر منتقدین و رقبای اردوغان حتی در ساختار حزب عدالت و توسعه افرادی نظیر عبدالله گل و نیز احمد داوود اغلو هم به چالش های انتخاباتی او بدل شده اند؛ از سوی دیگر در سایه رفتارهای اردوغان شاهد کم فروغ شدن محبوبیت و نفوذ او در جامعه ترکیه هستیم، به گونه ای در انتخابات و همه پرسی تغییر قانون اساسی سال گذشته میلادی تقریبا آرای هر دو طیف مساوی بود و اردوغان تنها با اختلاف کمتر از 2 درصد توانست مجوز اجرای تغییر قانون اساسی را از مردم کسب کند. در سایه این نکات آیا اردوغان دچار فرسایش قدرت شده است؟

اتفاقا با توجه به نتایج همه پرسی تغییر بخشی از قانون اساسی ترکیه بسیاری آن را زنگ خطری برای ساقط شدن اردوغان تلقی کردند. لذا در شرایط کنونی اگر جریانات اپوزیسیون مانند حزب جمهوری خلق، حزب تازه تاسیس "خوب" (Good Party)، حزب کردی دموکراتیک خلق و احزاب کوچک تری مانند سعادت بتوانند در فرصت کوتاه باقی مانده تا انتخابات به یک اجماع برای معرفی یک شخص واحد دست یابند، آن زمان انتخابات پیش رو به شدت حساس خواهد بود و امکان شکست اردوغان هم وجود دارد. در این راستا حزب تازه تاسیسی مانند حزب خوب به دنبال هویت یابی و تعریف خود در جامعه ترکیه است. ولی در این شرایط چگونه مردم ترکیه به یک حزب تازه تاسیس و افرادی که به تازگی وارد صحنه سیاسی ترکیه شده اند، اعتماد کنند و سکان هدایت ترکیه را به آنان بسپارند، از چالش های جدی این احزاب عمدتا مخالف دولت در انتخابات پیش رو است. لذا در سایه این شرایط تا اکنون احزاب منتقد دولت به این اجماع و ائتلاف نرسیده اند و پراکندگی رای در آنها مشهود است. چرا که به نظر می رسد هنوز اراده کافی و جدی برای رسیدن به آن اجماع در این جریان ها وجود ندارد و این یقینا به نفع اردوغان است. مضافا این که شما به عبدالله گل اشاره داشتید، هر چند که عبدالله گل می تواند به عنوان یکی چهره های جدی و حتی مهم ترین رقیب در مقابل اردوغان ظاهر شود، اما او هم طبق گمانه زنی ها و اظهاراتش تمایلی به حضور در صحنه سیاسی ترکیه را ندارد. لذا به نظر می رسد که تا اکنون شرایط سیاسی به نفع اردوغان رقم خورده است.   

اما از دید شما اقتضائات واهمیت این دوره از انتخابات در ترکیه چیست؟

دلایل متعددی وجود دارد. از وضعیت حساس خاورمیانه تا شرایط داخلی ترکیه. همچنین این که در این دوره انتخابات ریاست جمهوری اهمیت به مراتب بیشتر از انتخابات پارلمانی پیدا کرده است و سایه آن بر پارلمان وجود دارد. چرا که سیستم حکومت ترکیه از ریاستی به پارلمانی تغییر پیدا کرده است. هر چند که در یک دوره رئیس جمهور در ترکیه به صورت مستقیم انتخاب شد، اما به دلیل سیستم پارلمانی دامنه توان و اختیارات رئیس جمهور بسیار محدود بود. اما در این دوره هر شخصی که بتواند پیروز انتخابات شود، عملا به عنوان مهم ترین فرد اجرایی ترکیه قدرت را در دست خواهد گرفت. لذا این که چه کسی و با چه منش و مشرب فکری رئیس جمهوری کشوری مهم در خاورمیانه مانند ترکیه، آن هم برای اولین بار در تاریخ این کشور شود، خود به خود اهمیت این انتخابات را افزایش می دهد. هر چند که پارلمان ترکیه هم جایگاه خود را خواهد داشت. اما اکنون بیشتر از آن که احزاب سیاسی دغدغه کسب 10 درصد حد نصاب را در پارلمان داشته باشند، به دنبال فردی هستند که بتوانند با اجماع بر آن انتخابات ریاست جمهوری ترکیه را به نفع خود تمام کنند. البته در این میان بحثی که وجود دارد این است که اکنون احزاب به دنبال افراد مورد نظر خود هستند تا بتوانند انتخابات ریاست جمهوری را به دور دوم بکشانند تا در زمان لازم و با معرفی شدن چهره جدی بتوانند بر سر آن با دیگر احزاب به توافق برسند. هر چند که این استراتژی چندان محکم و جدی در شرایط فعلی نیست، اما نمی توان آن را هم از نظر دور داشت.

بعد از کودتای نافرجام ژوئیه 2016 ما شاهدیم که دولت در حال تمدید وضعیت اضطراری و فوق العاده امنیتی در سراسر ترکیه است؛ از دید شما با تمدید وضعیت فوق العاده امنیتی اردوغان در آستانه انتخابات به دنبال چیست؟

 یقینا هر چه فضای کشور ترکیه امنیتی تر شود شرایط به سود اردوغان خواهد بود. اما اگر فضای سیاسی – امنیتی ترکیه آرام باشد و التهابات کاهش یابد مطمئنا گروه ها و احزاب در فضای روشن تر و کم تنش تری می توانند برنامه های خود را به دیگران ارائه کنند. ضمن این که اکنون رسانه ها در قبضه قدرت دولت ترکیه به خصوص بعد از کودتای سال 2016 قرار دارد و این مساله در تشدید تلقین فضای فوق العاده به مردم از سوی دولت مورد استفاده قرار می گیرد. لذا اکنون فضای این کشور بعد از گذشت نزدیک به دو سال از آن کودتا هنوز در یک حالت امنیتی به سر می برد. همین تمدید وضعیت فوق العاده هم سبب شده تا دست دولت در حذف مخالفینش باز باشد. در این راستا اکنون ده ها هزار نفر از فعالین رسانه، چهرهای سیاسی و دیگر منتقدین و مخالفین دولت از نظامیون تا فعالین مدنی و دانشگاهی در بازداشت و زندان به سر می برند. این بگیر وببندها در سایه همین وضعیت فوق العاده امنیتی صورت می گیرد و سبب هموارتر شدن مسیر کسب قدرت برای اردوغان در آستانه انتخابات هم شده است. البته در کنار این مساله حزب عدالت توسعه همواره از موضع اقتصادی و تلاش این سال های دولت برای رونق اقتصادی ترکیه به عنوان اهرم جدی تاثیر بر افکار عمومی نیز استفاده کرده است. لذا ترس جامعه ترکیه از به هم خوردن این شرایط می تواند در آرای آنان اثر گذار باشد.

اما اردوغان می تواند از طریق امنیتی کردن شرایط به پیروزی در انتخابات دست یابد؛ چرا که در این راستا برخی از کارشناسان معتقدند که اردوغان از طریق ایجاد ناامنی مصنوعی و محدود در برخی از مناطق توانست در انتخابات 2015 آراء را به سمت حزب عدالت توسعه سوق دهد. در این راستا امکان تکرار این سناریو وجود دارد؟

 کسب قدرت استراتژی حزب عدالت و توسعه است. در همه کشورها افراد و احزاب با ارائه برنامه به دنبال کسب قدرت هستند، همچنان که در ترکیه نیز این اتفاق روی داده است. ضمن این که بابد توجه داشت که علیرغم برخی عملکردها اکنون حزب عدالت توسعه به نسبت سایر احزاب از پایگاه و جایگاه بهتری برخوردار است. به موازات این نکته تحولات خاورمیانه می تواند بر جریان انتخابات موثر باشد. لذا در راستای پاسخ به این سوال شما باید گفت که مساله مهم میزان تاثیرات شرایط سیاسی – امنیتی خاورمیانه و چگونگی اثرگزاری آن بر صحنه انتخابات است که می تواند از حیث امنیتی بر انتخابات پیش روی ترکیه اثرگذار باشد. با توجه به این که حزب عدالت و توسعه چند دوره متوالی به عنوان حزب حاکم در ترکیه زمام امور را در دست داشته و نیز شخص اردوغان در سایه سال ها مدیریت کشور می داند که چگونه از فضاها و خلاءهای سیاسی- اجتماعی ترکیه برای نفوذ و جلب آرای مردم استفاده کند، می تواند این گمان را هم ایجاد کند که استفاده و یا سوء استفاده از بحران های امنیتی هم از شگردهای جلب آرای مردم ترکیه از جانب دولت باشد. به هر حال شرایط سیاسی – اجتماعی ترکیه تابع تحولات امنیتی منطقه و نیز اقتضائات داخلی ترکیه در برهه های ناپایدار بوده است. پس فاکتور امنیتی بودن فضا یقینا از جمله عوامل مهم تاثیرگذار در جهت بخشی به افکار عمومی می تواند عمل کند.

یکی از نکاتی که برخی آن را در راستای پراگماتیک بودن اردوغان تعبیر کرده اند، مواضع او در بعد ناسیونالیستی است که سبب شده تا با حزب حرکت ملی ترکیه به خصوص بعد از کودتای 2016 به نوعی ائتلاف برسد و نیز گرایش های اخوان المسلمینی اردوغان که سبب ایجاد برخی پایگاه های مردمی در میان اقشار دینی ترکیه که تعداد آنها هم کم نیستند شده است، به ویژه که در یک سال گذشته دولت با پررنگ کردن مساله فلسطین حمایت های اقشار دینی از خود را افزایش داده است. اما از دید شما این مواضع دوگانه و گاه متشتت اردوغان و به نوعی سوء استفاده از دو طیف باعث نوعی ریزش آراء هم در میان جریان اخوان المسلمین ترکیه و نیز ملی گرایان ترکیه نمی شود؟

اولا این که نظیر رفتارهای اردوغان در جاهای دیگر هم شکل گرفته و این مساله چیز جدیدی نیست. ثانیا که برای پاسخ دقیق تر به این سوال باید ماهیت و بن مایه های فکری سیاسی اردوغان را مورد بررسی قرار داد. همان طوری که اشاره کردید اساسا تفکر شخص اردوغان و حزب عدالت و توسعه از همان ابتدا عمل گرایی و بر پایه تکنوکراسی بوده است. پس نباید جریان عدالت و توسعه را یک جریان دینی و مذهبی قلمداد کرد، هر چند که گرایش به مذهب و دین در این حزب وجود دارد، اما شاکله اساسی آن را ایجاد نمی کند. اما زمانی که دو حزب عدالت و توسعه و نیز حزب سعادت از حزب فضیلت منشعب شدند، هر کدام به دنبال عملگرایی در صحنه سیاسی و اجتماعی ترکیه بودند. چنان که در طول این سال ها اردوغان به وضوح این مساله را نشان داداه است. من بر این باورم که جریان اخوان المسلمین در انتخابات ریاست جمهوری به آن شکل جدی در کسب آراء نقش ندارد. لذا اگر اردوغان و حزبش پیروز انتخابات شوند، باید آن را به حساب اهمیت دادن به تفکرات ملی گرایانه، بالا بردن جایگاه ترکیه در منطقه و صحنه جهانی، حفظ امنیت ملی و توجه به برنامه های بلند مدت توسعه اقتصادی و رفاه اجتماعی در این کشور دانست. لذا اردوغان اکنون بر این اولویت ها برنامه ریزی انتخاباتی خود را پیاده می کند. در نتیجه می توان گفت که این مسائل اکنون به برگه های برنده انتخاباتی اردوغان برای انتخابات پیش رو بدل شده اند.

انتشار اولیه: سه شنبه 8 خرداد 1397 / انتشار مجدد: شنبه 19 خرداد 1397