منطق خروج آمریکا از برجام: منطق سود نسبی

شهروز ابراهیمی، دانشیار روابط بین الملل دانشگاه اصفهان

دیپلماسی ایرانی: ترامپ از زمان کارزار انتخاباتی توافق برجام را بدترین توافق تاریخی خوانده و وعده ی خروج از برجام را داده است. اگرچه تاحالا از برجام خارج نشده ولی عملأ آن را بی اثر ساخته است. این روزها صحبت از خروج آمریکا در 12 می (با عدم تمدید لغو تحریم های مرتبط هسته ای) جدی تر از پیش شده است بطوری که اروپا یی ها مذاکرات فشرده ای را با ترامپ برای متقاعد ساختن او به عدم خروج تشدید کرده اند. مهمترین این مذاکرات با امانوئل مکرون، رییس جمهوری فرانسه در روزهای گذشته بوده و با دیگر شرکای اروپایی هم مذاکرات بر سر آن در جریان است و همین طور فشارهایی که روس ها به ترامپ وارد می کنند.

حال باید دید که منطق خروج یا عدم خروج برای آمریکا چیست؟ به عبارتی نفع آمریکا آیا در خروج از برجام است و یا در عدم خروج.

منطق سود مطلق: منطق عدم خروج

منطق عدم خروج این است که توافقی که بین ایران و 5+1 بدست آمد حاصل بیش از یک دهه مذاکرات بوده است. این مذاکرات از نوع برد- برد بوده و بعید است که مذاکرات مجدد به این سادگی برای اصلاح توافق یا شکل دادن به توافق دیگر بدست آید. مضافأ که در ایران هیچ یک از جناح ها تن به مذاکره مجدد نخواهند داد. بویژه که دلواپسان داخلی هم همچون دلواپسان آمریکا آن را توافق بد برای ایران تلقی می کردند. این توافق، ضمن جلوگیری از جنگ، حق غنی سازی را برای ایران به رسمیت شناخته و ضمن این که بعد از سپری شدن مدت زمان توافق ایران از حقوق کامل در آنچه در ان. پی. تی آمده است مثل سایر کشورها برخوردار خواهد شد. همچنین این توافق باب ظرفیتهای تجاری با اروپاییها و حتی خود آمریکا را در سیاست خارجی ایران گشوده است. برای غرب نیز این ثمر را داشته که ضمن جلوگیری از جنگ و استفاده از ظرفیت های سرمایه گذاری در ایران، برنامه هسته ای ایران را شفاف تر کرده که در غیر این صورت ابهامات هسته ای جای آن را می گرفت و این امر برای غرب خوشایند نبوده است. لذا این منطق و عقلانیت قاعدتا باید آمریکا را به حفظ برجام وادارد.

حال آن که آمریکا در شرایط کنونی چرا به برکناری از برجام واداشته می شود که احتمالأ منطق دیگری دارد که نیاز به واشکافی دارد.

منطق سود نسبی: منطق خروج

ترامپ احتمالأ می بیند که از ثمرات برجام چیزی نصیب آمریکا نشده و در عوض بیشتر نصیب اروپا و روسیه و چین شده است. او به شکل سودجویانه می بیند که از یکی از مهمترین مذاکرات برای حل اختلاف ایران و آمریکا، این اروپا و شرق است که به بیشترین برد رسیده اند نه آمریکا. او می خواهد نشان دهد که اگر آمریکا قرار نیست از دستاورد آن سود ببرد همان بهتر که اروپا این متحدین اصلی آمریکا هم سود نبرند. در چارچوب منطق "سود نسبیِ"(برد- باخت) نورئالیستی این منطق، عقلانی می نماید. این منطق کاملأ بالعکس منطق" سود مطلقِ"(برد-برد) لیبرالیستی است. براساس این منطق شکل گیری همکاری نسبتأ پایدار در روابط بین الملل امکان پذیر است. نورئالیستها بالعکس لیبرالیستها از منطق سود نسبی(برد- باخت) به این نتیجه می رسند که همکاری پایدار در روابط بین الملل امکان پذیر نیست. اگر ترامپ از برجام خارج شود این خود دلیل بر تقویت دعوی نورئالیستها در برابر دعوی لیبرالیستها و برتری منطق نورئالیستی بر منطق لیبرالیستی خواهد بود.

اغلب تحلیل گران داخلی و خارجی با عنایت به مذاکرات پیش روی آمریکا کنار کشیدن آن کشور از برجام را در منافات با آن مذاکرات می دانند. پس در اینجا منطق خروج احتمالی آمریکا از برجام چیست؟ به نظر نگارنده اگر چه ذاتأ تناقضی در اینجا به چشم می خورد ولی احتمالأ ترامپ به دنبال این است که با خروج ار برجام، کره شمالی را تحت فشار قرار دهد که آمریکا وارد توافق بدی همچون توافق با ایران با آن کشور نخواهد شد. همچنین او به دنبال فشار بر کره شمالی برخواهد آمد تا اورا وادار نماید که از مذاکرات صرفأ به دنبال یک هدف خلع سلاح اتمی کره شمالی یا منع آزمایشات هسته ای آن کشور یا صرفأ دنبال شفاف سازی برنامه های هسته ای آن نخواهد بود بلکه او به دنبال یک توافق کلی بر سر همه چیز خواهد بود. از برنامه های هسته ای گرفته تا موشک ها و عاری سازی شبه جزیره از سلاح های هسته ای. به نظر می رسد روانشناسی سیاسی منطق او" همه چیز یا هیچ چیز" می باشد.  

بسیاری از قراین نشان می دهد که آمریکا منطق دوم را انتخاب خواهد کرد: منطق سود نسبی(برد- باخت). تغییرات کابینه طی ماه های اخیر و به روی کار آوردن تندروهای ضد ایرانی همچون جان بولتون یکی از این قراین است. شاهد دوم خروج نیروهای آمریکایی از سوریه است. از طرف دیگر شاید خروج از برجام به معنای خروج ترامپ از فشارهای داخلی باشد. تصمیم گیران ما از حالا بهتر است فرض را براین بگیرند که آمریکا در 12 مه از برجام خارج خواهد شد.