آیا برجام جایگزین دارد؟

نویسنده: رحمن قهرمانپور، کارشناس مسائل بین الملل

دیپلماسی ایرانی: در دو ساله گذشته همواره بر این نکته تاکید کرده ام که برجام یا توافق هسته ای ایران با گروه ۵+۱ یک توافق شکننده است و این شکنندگی ریشه در قدرت زیاد مخالفان آن در ایران و آمریکا دارد. اما در مقابل مهمترین امتیاز برجام در این است که بدیل و جایگزینی برای آن متصور نیست. مهم ترین مخالفان برجام که آن را توافقی بد می دانند قبول دارند که حتی اگر بتوان برجام را اندکی بهتر کرد، این کار از راه اصلاح جزئی آن و نه پیدا کردن جایگزینی برای آن ممکن است. چند ماه کشید تا ترامپ هم قانع شود که بدیلی برای برجام وجود ندارد. یا باید از آن خارج شد یا کلیت آن را پذیرفت. نمی توان گفت برجام موجود را کنار بگذاریم و برجام دیگری ایجاد کنیم. مسیر حل بحران هسته ای ایران از سال ۸۲ تا ۹۴ منجر به چنین توافقی شد و بدون نادیده گرفتن این مسیر نمی توان راه حلی یافت. توافق جامع هسته ای محصول چند ماه مذاکره نبود بلکه قریب به ده سال طول کشید تا طرفین بحران و مخصوصا ایران و آمریکا به این جمع بندی برسند که باید مواضع گذشته خود را تعدیل کنند. بعنوان مثال در بحث اعتمادسازی و دادن تضمین های عینی ایران و سه کشور اروپایی از سال ۸۳ تا ۸۴ در حال مذاکره و تبادل نظر بودند. لذا سازوکار اعتمادسازی در برجام مسبوق به سابق بود و ناگهان به وجود نیامد. در حوزه سخت و حساسی چون کنترل تسلیحات هسته ای نمی توان به همین آسانی سازوکاری برای اعتمادسازی متقابل یافت یا طراحی کرد. همین طور نظام راستی آزمایی برجام را نمی توان به همین راحتی تغییر داد و نظام راستی آزمایی دیگری را جایگزین آن کرد. این نظام مبتنی بر تجارت یک دهه همکاری ایران و آژانس بین المللی آنرژی اتمی در چهارچوب توافق جامع پادمانی و نیز پروتکل الحاقی است.

اگر نمی توان بدیل کاملا متفاوتی برای برجام در نظر گرفت درآن صورت دولت ترامپ با سه گزینه اصلی مواجه است. ۱) خروج کامل از برجام، ۲) اصلاح برجام موجود و افزودن مواردی به آن و ۳) اجرای سختگیرانه برجام موجود از طریق اعمال تحریم های یکجانبه آمریکه علیه ایران. مواضع ترامپ در قبال برجام در یک ماه گذشته میان سه گزینه در نوسان بوده است. او خود میل به گزینه اول یعنی خروج از برجام دارد، اما نومحافظه کاران کاخ سفید از گزینه دوم و سوم حمایت می کنند. اما ایران تاکنون در قبال سناریوی دوم یعنی اصلاح برجام سخت مقاومت کرده است. زیرا اصلاح برجام و افزودن موارد جدیدی به آن از قبیل فعالیت های موشکی ایران مستلزم انجام مذاکرات میان اعضای گروه ۵+۱ و ایران است و تاکنون ایران و برخی کشورهای اروپایی احتمال مذاکرات مجدد را رد کرده اند. در این صورت محتمل ترین گزینه عبارتست از اجرای سختگیرانه برجام. منظور از اجرای سختگیرانه برجام آن است که آمریکا بدون خروج از کلیت برجام، بخش زیادی از امتیازات داده شده به ایران را ندهد. به عنوان مثال اخلال در روند فروش آب سنگین تولیدی ایران در بازارهای بین المللی با تصویب برخی تحریم ها در کنگره که درباره تضاد صریح آنها با برجام تردید وجود دارد از جمله راهکارهای احتمالی دولت ترامپ است. به زبان ساده هدف از اجرای سختگیرانه برجام آن است که دولت آمریکا بر ایران فشار بیاورد که یا از برجام خارج بشود یا مذاکره برای افزودن مواردی به آن را بپذیرند.

گزینه یا سناریوی اجرای سختگیرانه برجام می تواند به خروج ایران از برجام منجر شود یا اینکه ایران بپذیرد درباره برخی موضوعات مذاکره کند. در مقابل ایران می تواند با عملکرد خود، آمریکا را وادار به خروج از برجام یا کنار گذاشتن گزینه اصلاح برجام کند. وقوع هر یک از این سناریوها بستگی به تحولات چند ماه آینده دارد. اگر ایران بتواند ضمن پای بندی به برجام در مقابل تحریم های یکجانبه آمریکا مقاومت کرده و از طریق همکاری با اروپا و حق روسیه و چین، تحریم های یکجانبه فوق را کم اثر کند، در آن صورت توپ در زمین واشنگتن خواهد بود. اما اگر تحریم های مزور موجودیت و اساس برجام تهدید کند در آن صورت ممکن است ایران تدابیر دیگری را اتخاذ کند. جمهوری اسلامی ایران تا الان اعلام کرده اولین کشوری نخواهد بود که از برجام خارج می شود. یابد دید این سیاست تا کجا می تواند تامین کننده منافع حیاتی ایران باشد؟