سناریوهای پیش روی همه پرسی استقلال کردستان

نویسنده: روح اله سوری، کارشناس ارشد روابط بین الملل

دیپلماسی ایرانی: با اعلام همه پرسی استقلال کردستان از سوی مسعود بارزانی رهبر اقلیم کردستان عراق و رای پارلمان این اقلیم به برگزاری این همه پرسی در تاریخ  25 سپتامبر، به نظر می رسد که موضوع استقلال کردستان عراق وارد مراحل جدی تری شده باشد و باید منتظر پیامدهای منفی آن بر منطقه بحران زده خاورمیانه باشیم.

مساله بسیار مهمی که می بایست در این رابطه مورد اشاره قرار گیرد موضع مشترک کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای در مخالفت با این همه پرسی است. در واقع مسعود بارزانی پس از اعلام تصمیم اقلیم به برگزاری این همه پرسی نه تنها موفق به کسب  هیچ گونه حمایتی از سوی کشورهای مهم منطقه ای و فرامنطقه ای از جمله ایران، ترکیه و ایالات متحده امریکا نشده که در داخل نیز با مخالفت های جدی گروه ها و شخصیت های سیاسی عراق از مقتدی صدر گرفته تا عمار حکیم و حتی برخی احزاب کردی همچون حزب گوران مواجه شده است که این مساله قطع یقین استقلال احتمالی کردستان در آینده را با مشکلات و موانع مهمی مواجه خواهد کرد.

مهمترین دلیل و علت شکل گیری این موج مخالفت های داخلی و خارجی با مساله استقلال اقلیم کردستان، تاثیرات منفی این استقلال بر معادلات خاورمیانه بویژه در شرایط حضور گروه های افراطی و تروریستی است. از آنجا که هرگونه برهم خوردن بیشتر نظم و امنیت در منطقه می تواند در تقویت و تشدید فعالیت های تروریستی تاثیرگذار باشد لذا بدیهی است که در چنین شرایطی استقلال کردستان با مخالفت جدی بیشترکشورها روبه رو شود. ایران و ترکیه به دلایلی از جمله حضور جمعیت های کرد در داخل کشورهای خود و همچنین وجود برخی گروه های کرد مخالف همچون پژاک و پ.ک.ک، یکی از مهمترین مخالفان منطقه ای طرح همه پرسی استقلال کردستان هستند. همچنین جمهوری اسلامی ایران نظر به نوع روابط خود با عراق پس از صدام و نفوذ و تاثیر قابل توجهی که در این کشور به دلیل حضور شیعیان در راس قدرت عراق به دست آورده است هرگونه اقدامی که در راستای تجزیه عراق باشد را به عنوان تهدیدی برای عراق یکپارچه، تقویت گروه های تروریستی در این کشور و نهایتا تضعیف موازنه قوای منطقه ای به زیان خود تعبیر می کند. از همین رو و با توجه به چنین واقعیت هایی باید دیدار اخیر میان رییس ستاد کل نیروهای مسلح ایران با رجب طیب اردوغان و تاکید آنها بر همکاری های نظامی و دفاعی را نیز در راستای هشداری جدی از سوی این دو قدرت منطقه ای به مسعود بارزانی و حامیان استقلال کردستان عراق در نظر گرفت. درکنار مخالفت های ایران و ترکیه، ایالات متحده امریکا نیز مطابق با گفته های مقامات خود به دلیل تاثیرگذاری منفی همه پرسی استقلال بر روند مبارزه با تروریسم خواهان به تعویق افتادن این همه پرسی شده است.

حال با توجه به این موج از مخالفت های داخلی و خارجی، اینکه همه پرسی استقلال کردستان چه تاثیرات و تبعاتی می تواند به همراه داشته باشد نیازمند بررسی مسیرهای احتمالی آن است چرا که بسته به اینکه این همه پرسی در نهایت به چه جهتی سوق پیدا کند نتایج و تبعات آن نیز می تواند متفاوت باشد به همین خاطر در ادامه سعی شده است که به بررسی احتمالات مختلف در مسیر این همه پرسی پرداخته شود:

1. برگزاری همه پرسی: 

در این حالت همه پرسی همانطور که پارلمان کردستان تصویب کرده است در موعد مقرر خود برگزار خواهد شد که این مساله هم بسته به نتیجه همه پرسی می تواند دو احتمال دیگر را بدنبال داشته باشد:

1-1- رای منفی مردم کردستان به جدایی از دولت مرکزی

در  صورت رای منفی به همه پرسی، مسعود بارزانی و حزب دموکرات کردستان با شکست سنگینی روبروخواهند شدکه این مساله می تواند در رقابت های درونی اقلیم کردستان نتایج منفی برای آینده سیاسی این حزب و شخص بارزانی به همراه داشته باشد. از طرفی دیگر نیز به دنبال چنین رخدادی، استقلال کردستان برای سال های طولانی از موضوعیت خارج خواهد شد و کارایی خود را نیز به عنوان یک اهرم فشار بر دولت مرکزی عراق به شدت از دست خواهد داد. در مقابل پاسخ منفی مردم کردستان به استقلال  منجر به افزایش توان و قدرت چانه زنی دولت مرکزی در برابر برخی خواسته های اقلیم کردستان خواهد شد که در این میان ایجاد محدودیت از سوی دولت مرکزی در مسیر توافق اقلیم با شرکت های نفتی جهت استخراج و فروش نفت، را بایستی از جمله ملموس ترین پیامدهای منفی برای اقلیم کردستان درنظر گرفت.

1-2 – رای مثبت  به همه پرسی:

در صورت برگزاری همه پرسی و رای آری اکثریت کردهای اقلیم کردستان به این همه پرسی سناریوهای مختلفی ممکن است شکل بگیرد:

الف – عدم پذیرش نتیجه همه پرسی از سوی دولت مرکزی عراق

قابل پیش بینی ترین حالت با توجه به موضع منفی دولت مرکزی و پارلمان عراق نسبت به این همه پرسی، عدم پذیرش نتیجه همه پرسی از سوی دولت عراق می باشد. نتیجه پیدایش یک چنین شرایطی در صورت اصرار طرفین بر خواسته های خود و ورود اقلیم کردستان و دولت عراق به دوره ای نامعلوم از روابط تنش آمیز است که با توجه به شرایط بحرانی منطقه چشم انداز آینده خاورمیانه را تیره تر از آنچه هست خواهد کرد.

ب – وارد شدن دو طرف به مذاکره:

 متعاقب پیروز شدن طرفدران استقلال کردستان در همه پرسی 25 سپتامبر، این احتمال وجود دارد که با وساطت و نقش آفرینی دیگر بازیگران، دولت عراق و اقلیم کردستان وارد مذاکره با یکدیگر شوند تا در قبال اجرایی نشدن نتیجه همه پرسی از سوی اقلیم کردستان، دولت عراق نیز ضمن اجرایی کردن بخش هایی از قانون اساسی در ارتباط با کرکوک، برخی امتیازات عمدتا اقتصادی در بخش های بودجه ای یا نفتی را  برای این اقلیم درنظر بگیرد. در صورت وقوع چنین حالتی که البته احتمال آن نیز خیلی بالا نیست، اگرچه اقلیم کردستان می تواند همچنان مساله استقلال کردستان را به اهرم فشاری جدی در روابط آینده خود با دولت مرکزی تبدیل کند اما این مساله یعنی اجرایی نشدن نتیجه همه پرسی در قبال گرفتن امتیاز از دولت مرکزی به احتمال زیاد منجر به شکل گیری اختلافات و اعتراضات داخلی در اقلیم کردستان خواهد شد که تبعات منفی آن کل عراق و حتی منطقه را نیز از خود متاثر خواهد ساخت.

1. انصراف از برگزاری همه پرسی در آخرین لحظات

در چنین حالتی اقلیم کردستان عدم برگزاری همه پرسی و به تعویق انداختن آن را به عنوان یک برگ برنده با ارزش در رابطه خود با دولت مرکزی به کار خواهد گرفت و تلاش خواهد کرد تا از این رهگذر مطالبات و خواسته های خود را بصورت جدی تری دنبال و فشار بر دولت مرکزی را افزایش دهد که در صورت موفق شدن در تحقق خواسته ها و امتیازات مورد نظر خود این مساله می تواند یک عقب نشینی توام با پیروزی برای مسعود بارزانی و اقلیم کردستان به حساب آید. البته رسیدن به چنین مرحله ای بستگی به نوع سیاست و دیپلماسی اتخاذ شده از سوی دولت عراق و دیگر بازیگران در رابطه با مسعود بارزانی خواهد داشت.

لازم به توضیح است که از جمله مهمترین اختلافاتی که بین اقلیم کردستان و دولت مرکزی عراق وجود دارد  بحث اجرایی شدن اصل 140 قانون اساسی عراق و روشن شدن مساله کرکوک و همچنین مساله بودجه و فروش نفت توسط این اقلیم است.

مطابق با اصل 140 قانون اساسی نظر به تغییرات جمعیتی ایجاد شده در دوره حکومت بعثی در کرکوک می بایست دولت مرکزی در درجه نخست نسبت به بازگشت جمعیت های کرد خارج شده از این منطقه اقدام و در درجه بعدی نسبت به برگزاری همه پرسی تعیین سرنوشت کرکوک اقدام کند.

مساله بعدی وجود منابع نفتی در کردستان است که مطابق با اصل 110  قانون اساسی عراق  مسئولیت صدور و فروش آن می بایست در اختیار دولت مرکزی باشد در حالیکه اقلیم کردستان در طی سال های اخیر اقدام به بستن قراردارد با شرکت های نفتی و استخراج و فروش نفت کرده و همین مساله به یکی از اختلافات جدی میان اقلیم کردستان و دولت مرکزی تبدیل شده است. به همین خاطر اعلام همه پرسی برای استقلال و جدی شدن برگزاری آن می تواند بستر مناسب برای ورود اقلیم کردستان به مذاکره با دولت مرکزی در راستای رفع اختلافات و گرفتن برخی امتیازها را  فراهم کند.