پیش‌بینی سیا: روابط ایران و شوروی نزدیک نخواهد شد

تاریخ ایرانی: آژانس اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) به تازگی حدود ۱۲ میلیون صفحه سند درباره فعالیت این سازمان از سال ۱۹۴۰ تا ۱۹۹۰ منتشر کرده است. اسناد منتشرشده شامل گزارش های سیاسی و ارزیابی های اطلاعاتی است.

در یکی از این ارزیابی های اطلاعاتی که مستندات آن تا ۱۱ آگوست ۱۹۸۳ (۲۰ مرداد ۱۳۶۲) جمع آوری شده، با ارزیابی «سیر نزولی در روابط ایران و اتحاد جماهیر شوروی» پیش بینی شده «ناسازگاری و بدگمانی دوجانبه به طور حتم مانع از برقراری روابط نزدیک در چند سال آینده خواهد شد.»

«تاریخ ایرانی» ترجمه متن کامل این سند را که تحلیلی است درباره روابط ایران و شوروی در سال های نخست انقلاب، خصوصا پس از بازداشت سران حزب توده منتشر می کند:

[متن سند]

روابط ایران و شوروی؛ سیاست ها و گزینه های مسکو

انقلاب ایران یک پیروزی استراتژیک برای شوروی بود؛ زیرا به خروج آمریکا از ایران انجامید و امکان بهبود روابط شوروی با ایران را افزایش داد.

اگرچه مسکو تا به امروز به مهمترین هدف خود، یعنی ادامه گرایش های تند ضد آمریکایی در ایران دست یافته ولی روابط شوروی و ایران از ۱۹۸۲ به این سو کمرنگ تر شده است. حمایت شوروی از عراق در جریان جنگ با ایران، افزایش قدرت روحانیون ضد کمونیست و اختلافات شدید با مسکو بر سر موضوع افغانستان در یک سال و نیم گذشته باعث تقویت تمایلات ضد شوروی در ایران شده است. ایران خواهان قطع همکاری شوروی با عراق و خروج نیروهای این کشور از افغانستان است. ایران خصومت رو به افزایش با شوروی را در گفتمان سیاسی، رو دررویی های دیپلماتیک و سرکوب حزب کمونیست توده نشان داده است. به این ترتیب حزب توده منحل شده و ۱۸ نفر از افسران روس در ماه می ۱۹۸۳ از کشور اخراج شدند.

صبر مسکو در رابطه با ایران روز به روز کاهش می یابد و می توان آن را در تحلیل های رسانه ها، برنامه های خصوصی و اخراج سه دیپلمات ایرانی از مسکو مشاهده کرد و همه این ها به وضوح نشان از گرایش به سمت عراق و انجام عملیات در مرز افغانستان - ایران دارد. وزیر امور خارجه شوروی –گرومکیو - در اواسط ماه ژوئن ۱۹۸۳ در جلسه شورای عالی شوروی به صورت علنی انتقاد بی سابقه ای از ایران انجام داد که بیانگر بدبینی مسکو به روابط با ایران است و به نوعی تهدید در برابر کنش ایران به شمار می رود؛ اما شوروی تا جایی که ایران موضع ضد آمریکایی اش را حفظ کند صبوری خواهد کرد. فضای سیاسی ایران متغیر است و هر لحظه امکان تحول وجود دارد. کناره گیری و یا فوت [آیت الله] خمینی می تواند به نزاع بینجامد و ممکن است عناصری به قدرت برسند که تمایل به همکاری با شوروی دارند.

در نتیجه به نظر می رسد اولویت شوروی در حفظ روابط با رژیم اسلامی در تهران باشد و این کشور سعی دارد از تخریب روابط جلوگیری کند. تلاش آن ها برای جلوگیری از نزدیک شدن ایران به غرب و نبود گزینه های مناسب دیگر بهترین دلیل برای این نوع نگرش است.

در عین حال، از آنجایی که چشم انداز بهبود روابط دوجانبه بسیار دور از دسترس به نظر می رسد، مسکو ایران را تحت فشار قرار خواهد داد تا سیاست هایش را تعدیل کند. شوروی می تواند انتقادهایش از ایران را افزایش دهد، حزب توده را به صورت زیرزمینی سازماندهی و دیگر عناصر اقلیت چپ گرا را که بر ضد رژیم هستند تقویت کند. آن ها می توانند ظرفیت نظامی شان در مرزهای ایران را افزایش دهند تا برتری خود را اثبات کنند.

به نظر نمی رسد که شوروی با ادامه تاکتیک کنونی اش، یعنی ترکیبی از تهدید و نرمش، در مواجهه با ایران به نتیجه برسد. ایرانیان نشان داده اند که در برابر سیاست های شوروی نرمش نشان نخواهند داد و پاسخی به فشارهای وارده از جانب شوروی نداده اند.

در حالی که تهران برقراری ثبات در روابط با مسکو را ارزشمند می داند، ولی به دلایلی که در ذیل آمده است، شرایط می تواند بدتر شود:

* منازعات حزبی در ایران و یا محاکمه علنی رهبران حزب توده

* افزایش حملات شوروی علیه شورشیان افغان در ایران

* رخدادهای مرزی میان ایران و شوروی

* در صورتی که شوروی احساس کند ایران به سمت ایالات متحده متمایل شده است.

اگر روابط تخریب شود، شوروی ممکن است به این نتیجه برسد که چیز زیادی برای از دست دادن ندارد. در این صورت می تواند حزب توده را به صورت زیرزمینی راه اندازی، تقویت و در جهت پیوستن به دیگر گروه های اپوزیسیون رژیم و فعالیت های ضد حکومتی تشویق کند. شوروی ها می توانند در انتقال کالاهای اقتصادی مداخله کرده و فعالیت های نظامی شان در مرزهای ایران را افزایش دهند تا حرف خود را به کرسی بنشانند؛ اما مباحثی که در مخالفت با این استراتژی وجود دارد نیز قابل توجه است: اپوزیسیون ایران همچنان ضعیف است؛ رژیم [آیت الله] خمینی به شدت در برابر فشارهای خارجی مقاوم است و چشم انداز سرنگونی این رژیم یا وادار کردن آن به انجام کاری بسیار ضعیف به نظر می رسد. از همه مهمتر آنکه اتخاذ چنین سیاستی هدف اصلی مسکو را تحت الشعاع قرار خواهد داد: حفظ موضع ضد آمریکایی در ایران.

 

مداخله آشکار نظامی توسط روسیه در ایران بعید به نظر می رسد که در صورت وقوع عملیات نظامی توسط آمریکا (یا تهدید به این موضوع)، ازهم پاشیدگی داخلی در ایران و یا به قدرت رسیدن اقلیت چپ گرا و درخواست کمک از روسیه این گزینه ممکن است به وقوع بپیوندد. به نظر ما عوامل بازدارنده برای وقوع چنین گزینه ای بیشتر هستند.

مقدمه

سقوط شاه در ایران در سال ۱۹۷۹ موقعیت هایی را برای افزایش نفوذ شوروی در ایران فراهم کرد و باعث شد تا این کشور در خلیج فارس قدرت نفوذ منطقه ای بیابد و از نظر استراتژیک در برابر آمریکا برتری داشته باشد. از آن زمان تاکنون تلاش های مسکو برای بهبود روابط با تهران بی ثمر بوده و اقدامات اخیر ایران در قبال حزب توده و اخراج ۱۸ دیپلمات روس نشان از این امر دارد. در این مقاله روابط ایران - شوروی و اقداماتی که شوروی ممکن است طی سال های آینده برای دستیابی به اهدافش در ایران انجام دهد، مورد ارزیابی قرار می گیرد.

اهداف شوروی در ایران: امیدها و واقعیات

موقعیت استراتژیک ایران در همسایگی اتحاد جماهیر شوروی، خلیج فارس و افغانستان و همچنین وجود منابع نفتی باعث شده تا این کشور از اهمیت فراوانی برای مسکو برخوردار باشد. ایده آل مسکو آن است که حکومتی چپ گرا در تهران حکومت کند که با سیاست های شوروی موافق باشد و با غرب نیز خصومت داشته باشد. اگر چنین رژیمی بر سر کار باشد روابط نزدیک اقتصادی و سیاسی را در پیش خواهند گرفت، به این امید که در ازای تسلیحات و کمک به توسعه اقتصادی، نفت و ارز احتیاطی دریافت کنند. شوروی با چنین حکومتی همکاری خواهد کرد تا از گروهای چپی کشورهای همسایه حوزه خلیج پشتیبانی کند. همچنین تلاش خواهد کرد برای پیشبرد عملیات خود و مقابله با فعالیت های آمریکا در منطقه، به امکانات نیروی دریایی و هوایی ایران در خلیج فارس دست یابد.

به عقیده ما اهداف کوتاه مدت مسکو عملیاتی واقع گرایانه و دست یافتنی است. انقلاب ایران با از بین بردن روابط با ایالات متحده و عدم در اختیار گذاشتن پایگاهی برای آمریکا به منظور مبارزه با اتحاد شوروی، یک امتیاز استراتژیک بزرگ به مسکو داد. حفظ این امتیاز هدف اصلی شوروی است.

مسکو متوجه است که حضور نظامی در افغانستان که با مخالفت شدید آیت الله خمینی مواجه شد، همچنین گرایش به سمت عراق در جنگ اخیر با ایران، نفاق داخلی در ایران و ظن ایران نسبت به نیت نهایی شوروی همگی باعث پیچیده شدن روابط با ایران شده است.

گستره تاکتیکی شوروی

اتحاد جماهیر شوروی همواره استراتژی را در پیش گرفته که بر ضد منافع آمریکا طراحی شده باشد و روابط با ایران را بهبود ببخشد. پس از اعمال تحریم های اقتصادی از جانب کشورهای غربی علیه ایران از زمان تسخیر سفارت آمریکا در نوامبر سال ۱۹۷۹، شوروی مشتاقانه به کمک ایران شتافت و به منظور توسعه زیربنای صنعتی به ایران کمک فنی کرد.

در زمان آغاز جنگ ایران و عراق، شوروی اعلام بی طرفی کرد که این حرکت خشم عراق را برانگیخت زیرا پیمان دوستی میان این دو کشور بسته شده بود (کمک های متعاقب به عراق به تخریب روابط با ایران انجامید). آن ها همواره تاکید کرده اند که خواهان روابط نزدیک با ایران هستند و نسبت به حمله های تحریک آمیز ایران همواره با خودداری پاسخ داده اند.

شوروی حزب توده را تشویق کرد تا علی رغم همه سرکوب ها به رژیم ایران وفادار بماند، ظاهرا امید داشت این موضوع باعث بهبود روابط ایران و شوروی شود و در عین حال از حزب توده نیز محافظت کند.

شوروی رویکردی مشابه در برابر عناصر اقلیت در ایران در پیش گرفت. تا زمانی که [آیت الله] خمینی مسیر ضد امپریالیستی را ادامه می داد، هیچ گونه فعالیت ضد رژیم را حمایت نمی کرد.

در عین حال شوروی از حضور دیپلمات ها و رایزن های خود در ایران و سرمایه های حزب توده و کشورهای جهان سوم بهره برد تا روابطی در ایران برقرار کند و سرمایه هایش را توسعه دهد و نیز در سازمان های ایرانی نفوذ کند.

از پروپاگاندا و اطلاعات غلط استفاده شد تا تصویری از آمریکا به عنوان کشوری که خواستار سقوط رژیم [آیت الله] خمینی است ارائه شود، شوروی به عنوان حامی ایران شناسانده شود و باقی رقبا بی اعتبار شوند. در حالی که چنین اقداماتی صورت می گرفت تا سیاست های شوروی را تبلیغ کند و مردم را به سمت منافع شوروی سوق دهد، اما در نهایت با واکنش های منفی مواجه شدند که همه تلاش های مسکو برای بهبود روابط دوجانبه را از بین برد.

در نهایت شوروی ها از همسایگی با ایران و توان نظامی شان استفاده کردند تا مداخله آمریکا را در ایران متوقف کرده و از سوی دیگر قدرتشان را به ایران نشان دهند.

ایران به طور مداوم به آن ها هشدار می داد از دخالت در روابط داخلی این کشور خودداری کنند؛ آن ها به آرامی نیروهای نظامی خود در مرز ایران - شوروی را تقویت کردند؛ ایران فصل ۵ و ۶ قرارداد سال ۱۹۲۱ شوروی - ایران را باطل کرده بود، طبق این ماده (که متن آن در پیوست مطلب آمده است) شوروی تحت شرایط خاص اجازه دخالت در امور ایران را می یافت؛ شوروی این ابطال را به رسمیت نشناخت و در مرزهای ایران - افغانستان عملیات جنگی انجام داد، در طی این عملیات نیروهای شوروی حداقل در سه مورد به داخل مرزهای ایران تخطی کردند. اگرچه چنین فشارهایی به ایران یادآور شد که همسایه ابرقدرتش بسیار نیرومند است و نباید نادیده گرفته شود، اما باعث آزار ایران نیز شد و شک آن را نسبت به قصد و نیت شوروی افزایش یافت.

مشاهدات شوروی از جریان های حال حاضر

شوروی از مشاهده اینکه سیاست پشتیبانی از رژیم ایران برای بهبود روابط دوجانبه نتیجه نداده است، ناامید شده است. در عوض، طی ۱۸ ماه گذشته اظهارات مسکو در مورد روابط با ایران و همچنین ارزیابی عمومی در زمینه روابط خارجی و توسعه داخلی کشور ایران به طرز گسترده ای منفی بوده است.

مسکو و پیروزی روحانیون تندرو در ایران ۱۹۸۲-۱۹۸۱

در اواخر سال ۱۹۸۱ تعدادی از روحانیون که شوروی علنا آن ها را تحسین کرده بود در تهران به قدرت رسیدند (رئیس جمهور خامنه ای، نخست وزیر موسوی و رئیس مجلس هاشمی رفسنجانی). این روحانیون تندرو جایگزین سکولار هایی (همچون رئیس جمهور بنی صدر و وزیر امور خارجه قطب زاده) شدند که به شدت ضد شوروی بودند و در تحلیل های مطبوعاتی شوروی از آن ها انتقاد شده بود.

گزارش بهبود روابط دوجانبه و افزایش حضور شوروی در ایران در سال ۱۹۸۱ و اوایل ۱۹۸۲ منتشر شد. در حالی که پیشرفت هایی در روابط اقتصادی حاصل شد ولی روابط سیاسی گسترش نیافت و در بهار سال ۱۹۸۲ نارضایتی شوروی مشخص شد.

روابط دوجانبه

گرایش های سیاسی

از اوایل سال ۱۹۸۲ روابط ایران - شوروی به طور مداوم رو به وخامت گذاشته است. حمایت روزافزون از عراق در جریان جنگ با ایران (که پس از حمله ایران به عراق در جولای ۱۹۸۲ افزایش یافت)، قدرت رو به رشد روحانیون محافظه کار و ادامه تنش بر سر افغانستان تمایلات ضد شوروی در ایران را تشدید کرده است.

این گرایش ها در ایران در زمینه های مختلفی به چشم می آید: گفتمان تند ضد شوروی، تاخیر یک ساله در اعزام سفیر به مسکو (طباطبایی سفیر ایران بالاخره در آوریل ۱۹۸۳ وارد مسکو شد)، هیات اعزامی دون پایه برای شرکت در مراسم تشییع جنازه برژنف در ماه نوامبر، تظاهرات و حمله به سفارت شوروی در تهران در دسامبر ۱۹۸۲ از این نمونه هستند.

در ماه می ۱۹۸۳ دولت ایران پس از دستگیری سران حزب توده این حزب را منحل و اعترافات سران این حزب به جاسوسی در ایران را از تلویزیون پخش کرد. تعداد بسیاری از اعضای این حزب دستگیر و ۱۸ نفر از مقامات شوروی از ایران اخراج شدند و به این ترتیب روابط ایران - شوروی به بدترین نقطه خود از زمان انقلاب تاکنون رسید.

ناامیدی مسکو از مواضع ضد شوروی ایران در طول یک سال و نیم گذشته در یادداشت ها و گزارش های مطبوعاتی نیز انعکاس یافته است. پاول دِمشنکوف در ماه مارس ۱۹۸۲ مقاله ای در «پِراودا» منتشر کرد که در آن برای نخستین بار شوروی از دولت ایران شکایت می کرد؛ در این مقاله فهرستی طولانی از دلایل این شکایت ذکر شده بود از جمله تعطیلی کنسولگری شوروی، کاهش تعداد کارکنان سفارت و عدم صدور مجوز برای روزنامه نگاران شوروی.

این مقاله و مقالات بعدی که در پی آن منتشر شدند، هشدار می دادند که عناصر راست گرای نزدیک به [آیت الله] خمینی در تلاش اند احساسات ضد شوروی را به غلیان درآورند. اگرچه هیچ کدام از این مقالات به طور مستقیم از [آیت الله] خمینی انتقاد نمی کردند ولی به نوعی اشاره می کردند که به عقیده شوروی تا زمانی که او بر سر قدرت است بهبودی در روابط دوجانبه حاصل نخواهد شد (ر. ک به بخش سرمایه های داخلی).

شوروی همچنین نارضایتی روزافزون خود را از طریق کانال های دیپلماتیک به تهران منتقل کرد. سفر رئیس بخش خاورمیانه وزارت امور خارجه شوروی به تهران، ادامه خدمات پرواز ایروفلوت به تهران، اعزام سفیر ایران به مسکو، همگی در ماه آوریل صورت گرفت و نشان از تمایل ایران برای جلوگیری از قطع همه جانبه روابط با شوروی دارند. شاید بتوان گفت این وقفه کوتاه مدت در اقدامات ضد شوروی بیانگر وجود اختلافات داخلی در قبال مسئله قطع رابطه با مسکو باشد؛ اما فعالیت هایی که در ماه می علیه حضور شوروی و حزب توده در ایران رخ داد، حاکی از آن است که گرایشات ضد شوروی جریان را در دست گرفته اند. این اقدامات باعث شد تا مسکو سه نفر از مقامات ایرانی را اخراج کند. تا ماه ژوئن بیشتر کارکنان شوروی، ایران را ترک کردند.

بخش هایی از سخنرانی گرومیکو در مجلس عالی شوروی، ژوئن ۱۹۸۳

ما با عراق پیوند دوستی داریم. به دنبال روابط عادی دوستانه با ایران هم هستیم. اتحاد شوروی همواره به ایران به عنوان یک کشور مستقل نگریسته و خواستار روابط خوب همسایگی با این کشور است. متاسفانه اقداماتی که اخیرا توسط طرف ایرانی صورت گرفته مانند آنچه با کارکنان شوروی در ایران انجام شد، به بهبود روابط کمک نمی کند. به هر حال شوروی به نوعی واکنش نشان خواهد داد که بداند ایران درصدد جبران اقداماتش و حفظ روابط با شوروی است یا نیات دیگری دارد.

روابط اقتصادی

میزان نارضایتی مسکو از روابط اقتصادی با ایران در مقاله روز ۵ آگوست ۱۹۸۳ بازتاب یافت که در آن ایران را به دلیل عدم قدردانی از حمایت شوروی سرزنش می کرد. ایران پس از اعمال تحریم های اقتصادی غرب و همچنین جنگ با عراق به کمک احتیاج داشت و به همین دلیل روابط ایران - شوروی در سال های ۱۹۸۰ و ۱۹۸۱ بهبود یافت. تجارت دوجانبه در سال ۱۹۸۲ به همین ترتیب ادامه ولی تعداد مشاوران شوروی در ایران کاهش یافت. در طول سال ۱۹۸۲ هیچ پروژه جدیدی آغاز نشد و در اوایل سال ۱۹۸۳ ایران درخواست شوروی را برای امضای قراردادهای جدید اقتصادی رد کرد.

ایران همچنین تلاش کرد روابط اقتصادی نزدیکتری با اروپای غربی و ژاپن برقرار کند. این کشورها برای تامین نیازهای ایران از جمله غذا، فناوری های نفتی و تجهیزات سطح بالا از شوروی و اروپای شرقی بهتر بودند. با توجه به این موارد عقیده داریم که روابط ایران و اتحاد جماهیر شوروی به شکل چشمگیری تغییر نخواهد کرد اگرچه ایران همچنان به واردات مواد خام، ماشین آلات و تجهیزات مورد نیاز برای پروژه های شوروی از این کشور ادامه خواهد داد. این پروژه ها در زمینه های برق و قدرت، متالورژی و پردازش محصولات کشاورزی هستند (با استناد به کتاب راهنمای تجارت خارجی شوروی، در سال ۱۹۸۲ تجارت دوجانبه حدود ۱ میلیارد دلار بود. در ژانویه سال ۱۹۸۳ یک مقام عالی رتبه تجارت خارجی شوروی اعلام کرد که ۱۶۰۰ متخصص این کشور در ایران مشغول به کار هستند. او اشاره کرد که این تعداد رو به کاهش است زیرا پروژه های این متخصصین در حال پایان است و متخصصین ایرانی جایگزین آن ها خواهند شد.)

مسکو و تهران نتوانستند اختلافات اقتصادی فراوانشان را رفع کنند. ایران همچنان صادرات گاز طبیعی را به شوروی کاهش می دهد (در سال ۱۹۸۰ به طور کامل صادرات به این کشور متوقف شد) زیرا نمی توانند بر سر قیمت به توافق برسند. در سال ۱۹۸۲ مقامات ایرانی رسما اعلام کردند که با اصرار مسکو برای انحصار کشتی های شوروی در جابجایی اقلام در دریای خزر، مخالفت کرده اند.

کمک های نظامی

چشم انداز توسعه روابط نظامی میان دو کشور نیز بعید به نظر می رسد، دست کم تا زمانی که جنگ ادامه یابد و شوروی همچنان مقادیر زیادی تسلیحات برای عراق فراهم کند. شوروی همچنان مقدار کمی تسلیحات برای ایران فراهم می کند ولی به نظر می رسد که آن ها از ارسال محموله های بزرگ خودداری می کنند (ممکن است ایران هم مایل به انجام این معامله با مسکو نباشد)؛ اما مسکو با فروش تجهیزات ساخت شوروی توسط کشورهای واسطه به ایران - همچون کره شمالی، سوریه، لیبی و کشورهای اروپای شرقی - مشکلی ندارد.

به عقیده مسکو این مساله می تواند تا حدی التیام بخش امتناع از فروش اسلحه به ایران شود و به نوعی ایران را به تسلیحات روسی وابسته کند.

سیاست خارجی ایران

موارد ذیل مایه رضایت مسکو از ایران است:

* ادامه خصومت ها با ایالات متحده آمریکا

* ارتباط رو به رشد با کشورهای رادیکالی همچون کوبا، لیبی، سوریه و کره شمالی

* سرزنش کشورهای میانه روی عربی به دلیل همکاری با آمریکا

* ضدیت با اسرائیل.

با این وجود آن ها با دو رویکرد اصلی سیاست خارجی ایران مخالف هستند: مخالفت کامل با حضور شوروی در افغانستان و حمایت از شورشی های افغان، همچنین لجبازی بر سر انجام صلح با عراق. افزایش ارتباط با غرب و امکان ایجاد روابط حسنه با آمریکا نیز شوروی را نگران می کند.

جنگ ایران و عراق

جنگ ایران و عراق مشکلات مداومی در رابطه ایران و شوروی به وجود آورده است. شوروی در ابتدا فروش تسلیحات به هر دو کشور را تحریم و اعلام بی طرفی کرد؛ از آنجایی که شوروی با عراق پیمان دوستی بسته بود و سابقه فراوانی در ارسال اسلحه به این کشور داشت، مسلما چنین حرکتی تمایل به سمت ایران محسوب شد؛ اما روابط با ایران بهبود نیافت و عراق نیز برای خرید اسلحه به غرب و چین روی آورد. مسکو که نمی خواست روابطش با عراق را کاملا تخریب کند و از سوی دیگر بهبودی در روابط با ایران حاصل نشده بود به سمت عراق بازگشت و در بهار سال ۱۹۸۱ تحریم تسلیحاتی علیه عراق را منتفی کرد. از نظر تعداد و تنوع تسلیحات، محموله های ارسالی به ایران قابل مقایسه با عراق نبودند. ایرانیان هم به طور رسمی ناخشنودی شان را ابراز کردند.

در بهار سال ۱۹۸۲ شوروی که کاملا متقاعد شده بود روابط با ایران پیشرفتی نخواهد داشت و از سوی دیگر نگران پیروزی ایران در نبرد با عراق بود، یک قرارداد جدید تسلیحاتی با عراق امضا کرد. گرایش آن ها به سمت عراق در زمان حمله ایران در ماه جولای تشدید شد. ایران حمایت شوروی از قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل مبنی بر اعلام آتش بس و خروج نیروهای ایران را محکوم کرد. علاوه بر آن، ایران، شوروی را به تهیه تسلیحات برای بغداد محکوم و پافشاری کرد که شوروی و آمریکا مواضع هماهنگ دارند. به این ترتیب به نظر می رسد تا زمانی که جنگ ادامه داشته باشد و شوروی تسلیحات در اختیار عراق قرار دهد، امیدی به بهبود روابط ایران و شوروی نیست.

افغانستان

حضور شوروی در افغانستان همواره مایه ایجاد اصطکاک در روابط شوروی با ایران بوده، به این ترتیب که مذاکرات و گفت وگوها را مختل کرده و بدگمانی دوجانبه پدید آورده است.

رسانه های شوروی به طور مرتب از رفتار ایران انتقاد کرده و این بحث را مطرح می کنند که شورشی ها دست نشانده آمریکا هستند، آمریکایی که گفته می شود همزمان از نیروهای ضد انقلاب ایران حمایت می کند.

در اواخر ماه می ۱۹۸۳، برای نخستین بار «ایزوستیا» ایران را متهم کرد که به شورشیان اجازه می دهد تا از خاک این کشور به عنوان پایگاه عملیاتی استفاده کنند. مقاله «ایزوستیا» در اواخر ماه جولای جزئیات بیشتری از اتهام علیه ایران به دلیل حمایت از شورشیان را بیان و ادعا کرد که این فعالیت ها افزایش یافته اند. مسکو نیز در پاسخ به افزایش حمایت ایران از شورشیان، عملیات نظامی در مرزهای افغانستان - ایران را سرعت بخشید.

* شاه در آوریل ۱۹۷۸ با به قدرت رسیدن کمونیست ها مخالفت کرد. رژیم [آیت الله] خمینی نه تنها مداخله شوروی در افغانستان را در دسامبر ۱۹۷۹ محکوم کرد بلکه به حمایت شدید از شورشیان پرداخت و به گروه های شورشی اجازه داد تا در خاک ایران فعالیت کنند و بنا به گفته رسانه های شوروی، برخی از این گروه ها را آموزش داد و تجهیز کرد.

روابط ایران با غرب و کشورهای حامی غرب

برخی دیگر از جریانات سیاست خارجی ایران نیز نگرانی مسکو را برانگیخته است، بیشتر به دلیل اینکه این جریانات حاکی از بازگشت ایران به سوی آمریکا هستند:

* رسانه های شوروی از ایران انتقاد کرده اند که روابط با پاکستان و ترکیه را تحکیم بخشیده است، کشورهایی که به گفته شوروی به ایالات متحده آمریکا وابسته هستند و آمریکا از این کشورها به عنوان پایگاهی برای نقشه های ضد انقلابی در ایران استفاده می کند.

* ما معتقدیم که بهبود روابط ایران با بسیاری از کشورهای غربی از جمله ژاپن، اتریش، هلند، سوئد، اسپانیا، نیوزلند، ایتالیا و انگلیس، همچنین گسترش روابط با چین و تبادل هیات های نمایندگی و امضای توافق تجاری با این کشور، باعث ناخشنودی شوروی شده است.

رادیو صدای ملی ایران که از طرف شوروی حمایت می شود، ترمیم روابط تجاری ایران با آمریکا را رقت انگیز توصیف کرد. در مقاله ژوئن ۱۹۸۳ «لیتراتورنیا گازتا»، معاون اداره بین الملل کمیته مرکزی، آر. اولیانوفسکی، همان پرسش مطرح شده در مجله لوموند را بازگو کرد: «آیا سرکوب کمونیست ها توسط ایران و جنگ سرد علیه مسکو می تواند مقدمه ای برای عادی سازی روابط تهران و واشنگتن باشد؟»

سرمایه های داخلی

تفاسیر و تحلیل های مطبوعات شوروی هر روز تیره تر می شوند و این نشان از بدبینی روزافزون مسکو نسبت به تحولات داخلی ایران دارد. مقاله دمچنکو در ماه مارس ۱۹۸۲ منتشر شد و به دنبال آن اولیانوفسکی در ماه جولای مقاله تندتری در «کمونیست» منتشر کرد. او هشدار داد که انقلاب، هنگامی که هنوز در جریان بود، هویت مردمی اش را از دست داد و این می تواند به درگیری سنگین طبقاتی در ایران منجر شود. او بر ضعف نیروهای چپ گرا تاکید کرد. تحلیل دیمیتری ولسکی در مقاله نیوتایمز (ژانویه ۱۹۸۳) از آن هم بدبینانه تر بود؛ او تحلیل کرد که انقلاب در نیمه راه متوقف شده است و تهران را به خاطر ممانعت از اصلاحات ارضی، طولانی کردن جنگ با عراق و دادگاهی کردن گروه های چپ محکوم کرد. او در ادامه گفت که انقلاب به مرحله خطرناکی برای انتخاب مسیر رسیده و آینده اش در گروی آن است که نیروهای ملی گرا - از جمله سازمان های چپ دموکرات - بتوانند بنیانی برای اتحاد بیابند.

در این اواخر، در ژوئن ۱۹۸۳، مقاله دیگری از اولیانوفسکی در لیتراتورنیا گازتا منتشر شد؛ او در این مقاله تاکید کرد که نفوذ روحانیون سنت گرا در داخل ایران رو به افزایش است و آن ها به برقراری روابط حسنه با سرمایه داران طرفدار غرب گرایش دارند. او حمله به نیروهای چپ دموکرات (به خصوص حزب توده) را تقبیح کرد و آن را ضربه ای علیه خود انقلاب شمرد. این مقاله همچنین به سرکوب روزافزون حزب توده در یک سال و نیم گذشته اشاره کرد: اقدامات ایران علیه حزب توده در سال ۱۹۸۳ نقطه اوج سرکوب ها بود که ممکن است در آینده به برگزاری دادگاه های عمومی و اعدام منجر شود. حزب توده تضعیف شده و از روحیه افتاده است و احتمالا توانایی کمی برای انجام کارهای اجرایی دارد. دیگر عناصر چپ همچون مجاهدین خلق و فداییان خلق نیز بر اثر سرکوب ها تلفات زیادی متحمل شده اند؛ اگرچه آن ها حاضر به برقراری روابط با شوروی و حزب توده نبوده اند.

در چهار سال نخست پس از انقلاب، حزب که از آزادی عمل تقریبی برخوردار بود نتوانست قدرت چندانی به دست بیاورد. وفاداری به رژیم باعث تخریب آن شد زیرا این موضع گیری به مذاق جوانان رادیکال خوش نیامد. همچنین تصویر این حزب به عنوان ابزاری برای شوروی و مخالفت آن با حمله ایران به عراق در جولای ۱۹۸۲ و سرانجام سرکوب های رژیم حزب را منحل کرد.

از زمان دستگیری های ماه فوریه ۱۹۸۳ مسکو اقدامات بسیار اندکی برای حمایت از حزب توده انجام داده است. سفیر شوروی بولدریوف و همچنین مطبوعات روسی از اواخر فوریه تلاش کردند تا اتهامات وارده به حزب توده را کمرنگ جلوه دهند (از جمله فراهم سازی اطلاعات برای شوروی) و همواره اشاره کرده اند که این حزب به رژیم ایران وفادار بوده است.

حزب توده و چپ های ایران

در سال های ۱۹۷۹ و ۱۹۸۰ رادیو صدای ملی ایران که با حمایت شوروی از باکو پخش می شد، حزب توده را به همکاری با مجاهدین خلق و فداییان خلق دعوت کرد. این دو حزب چپ گرا نقش مهمی در انقلاب ایران ایفا کرده اند.

چشم اندازها و گزینه های پیش روی شوروی

شوروی ها برای پیگیری اهدافشان در ایران گزینه های مختلفی پیش رو دارد:

* آن ها می توانند به همین روش ادامه دهند؛ ترکیبی از چاپلوسی و اعمال فشار به این امید که ایران به سمت آمریکا بازنگردد و در نهایت روابط رژیم ایران با شوروی بهبود یابد.

* آن ها می توانند مسیری مخالف مسیر کنونی در پیش گیرند و از تلاش برای همکاری با رژیم اسلامی دست بکشند و برای براندازی رژیم تلاش کنند.

* آن ها می توانند به این نتیجه برسند که حرکتی رادیکال انجام دهند و حتی به ایران حمله نظامی کنند.

ادامه رویکرد کنونی

به نظر ما حفظ روابط دوجانبه کنونی با تهران و ادامه فشارها بر این کشور، جذاب ترین گزینه برای مسکو است. هدف اصلی شوروی در ایران همانند گذشته است: حفظ موضع ضد آمریکایی رژیم [آیت الله] خمینی. ادامه رویکرد کنونی مسکو این هدف را به خطر نخواهد انداخت. از سوی دیگر از آنجایی که عوامل مسکو در ایران تلفات زیادی داشته اند امکان پیروزی استراتژی های دیگر اندک است. اگرچه مسکو نسبت به سیر تکاملی رژیم [آیت الله] خمینی خوش بین نیست ولی کاملا معتقد است که عناصر چپ طرفدار شوروی در ایران نمی توانند خطر جدی برای رژیم محسوب شوند.

مسکو احتمال می دهد که استراتژی کنونی اش دستاورد چندان مثبتی نخواهد داشت. از لحاظ سیاسی شوروی دیگر چیز بیشتری برای ارائه به ایران ندارد زیرا پیشتر همه این پیشنهادها رد شده اند.

تا زمانی که ایران بخواهد و بتواند هزینه ها را پرداخت کند، شوروی می تواند خدمات حمل ونقل، فروش فناوری و تجهیزات به این کشور را فراهم کند. به نظر می رسد ایران علاقه ای ندارد روابط کنونی را گسترش دهد ولی همین روابط تاکنون از لحاظ سیاسی منافعی – هر چند اندک - نیز داشته اند. تا زمانی که جنگ با عراق ادامه داشته باشد چشم اندازی برای گسترش روابط نظامی وجود ندارد. با پایان جنگ هم ایران احتمالا ترجیح خواهد داد تا روابطش با اروپا و کشورهای جهان سوم را حفظ کند، اگرچه ممکن است تمهیدات اروپای شرقی و شوروی برای معامله پایاپای و سریع تجهیزات ایران را وسوسه کند.

ادامه فشارهای مسکو به تهران سیاستی نیست که نتیجه داشته باشد. اقدامات شوروی طی سال گذشته نتیجه چندانی نداشته و اگر مسکو مایل به ادامه رابطه با ایران باشد باید استفاده از چنین تاکتیک هایی را محدود کند.

مسکو می تواند انتقاداتش از ایران را به اشکال مختلف ادامه دهد و تلاش کرده تا حزب توده را به صورت زیرزمینی بازسازی کند و از حزب توده و دیگر احزاب چپ گرا در فعالیت های ضد رژیمشان حمایت به عمل بیاورد. همچنین می تواند با افزایش حمایت لفظی از حقوق اقلیت ها آن ها را تشویق کند تا انتقاد از تهران را افزایش دهند و بار دیگر روابطش با حزب دموکرات کردستان را بازسازی کند تا در نهایت بر ضد رژیم ایران فعالیت مشترک انجام دهند. صدای ملی ایران بار دیگر مسئله بسیار حساس کردها را مطرح کرد؛ رویکرد چنین بود که از برخی مقامات دولتی انتقاد شد که دستورات [آیت الله] خمینی برای خودمختاری فرهنگی را نادیده گرفته اند. نهایتا اینکه مسکو می تواند با افزایش نیروها در مرز ایران و انجام عملیات، قدرت نظامی اش را به رخ ایران بکشد.

در ماه مارس و آوریل ۱۹۸۳ هواپیماهای شوروی چندین بار به محدوده هوایی ایران تعرض کردند. ممکن است این حرکت اتفاقی و غیرعمدی بوده باشد ولی ایرانی ها اعتراض کرده و هشدار دادند که واکنش نشان خواهند داد. مسکو می تواند عمدا دستور چنین عملیاتی را داده باشد تا برتری اش را نشان داده و فشارها بر مرز ایران - افغانستان را افزایش دهد.

با توجه به اینکه رهبری ایران به دست چه کسی است، مسکو بهتر است به دقت در این تاکتیک تجدید نظر کند. بیگانه هراسی، اسلام گرایی و ملی گرایی رهبران ایران، این کشور را بیشتر به سمت مقاومت سوق می دهد تا برآورده کردن درخواست های شوروی. مسلما مسکو نمی خواهد جانشین ایالات متحده به عنوان بزرگترین دشمن ایران شود.

بعید به نظر می رسد که ترکیب تاکتیک های کنونی مسکو در آینده نزدیک نتیجه بدهد؛ اما فضای سیاسی ایران متغیر است و امکان تحول همواره وجود دارد. کناره گیری و یا فوت [آیت الله] خمینی می تواند اختلافات شدید میان روحانیون پدید بیاورد و ممکن است گروه های مایل به همکاری با شوروی به قدرت برسند. اگرچه این مسیری است که شوروی از آن استقبال می کند ولی تحلیل هایشان نشان می دهد که آن ها معتقدند روحانیون سنتی و راست گرا به رده های رهبری نفوذ کرده اند و چشم انداز توسعه روابط دوجانبه حتی پس از درگذشت [آیت الله] خمینی نیز دور از دسترس به نظر می رسد.

مسکو و اقلیت های ایران

در سال های اخیر مسکو تلاش کرده از اقلیت های ایران به منظور دسترسی به اطلاعات و نفوذ در مرزهای ایران - شوروی بهره گیرد. در تفاسیر مطبوعاتی نیز با اقلیت ها برای خودمختاری شان همفکری کرده تا اطمینان این گروه ها را جلب کند و احتمالا دولت تهران را نیز تحت فشار قرار دهد.

شوروی با احزاب دموکرات کردستان و آذربایجان (ADP-KDP) نیز روابط تاریخی دارد. مسکو در سال های ۱۹۴۵ و ۱۹۴۶ جمهوری های مردمی آذربایجان و کردستان را در ایران تاسیس کرد که عمر چندانی نداشتند.ADP و KDP ابزار نفوذی شوروی بودند و بسیاری از اعضای این گروه ها در سال ۱۹۴۶ به شوروی گریختند و بسیاری از آن ها و خانواده هایشان در شوروی باقی ماندند. در سال ۱۹۸۰ زمانی که KDP به رهبری قاسملو سیاست مقابله مسلحانه را در پیش گرفت، مسکو و حزب توده این گروه را به خیانت محکوم کردند. ADP که بیشتر به حزب توده قرابت داشت تا به KDP، به صورت علنی با رژیم مخالفت نکرده ولی ظاهرا در طول یک سال گذشته به شدت سرکوب شده است.

افزایش فشارها

مسکو ممکن است تصمیم بگیرد چشم اندازی برای دسترسی به اهدافش با رژیم ایران وجود ندارد و بهتر است دست از این تلاش ها بردارد و بی ثبات ساختن و براندازی رژیم را در دستور کار خود قرار دهد. ممکن است انتظار داشته باشد تا این عملکرد ایران را از جنگ با عراق منحرف کرده و این کشور را مجبور کند از حمایت شورشیان افغانستان و صدور انقلاب دست بکشد. این تصمیم می تواند نتیجه موارد زیر باشد:

* روابط میان دو کشور همچنان بدتر شود و این تفکر در شوروی شکل بگیرد که فارغ از اقدامات شوروی، ایران بدبینی ضد آمریکایی اش را حفظ خواهد کرد.

* تغییری در رهبری ایران انجام شود و احتمالا حکومتی با رویکردهای شدید ضد شوروی بر سر قدرت بیاید.

* پیشرفت مهم نظامی در عراق و یورش های وحشیانه به منظور صدور انقلاب صورت گیرد.

* در صورتی که شوروی احساس کند روابطی میان ایران و آمریکا در حال شکل گیری است.

مسکو می تواند تلاش هایش برای بازسازی حزب توده و تقویت دیگر گروه های چپ گرای مخالف رژیم را شدت بخشد. اتهامات وارده از جانب حکومت ایران در ماه می ۱۹۸۳ مبنی بر اینکه حزب توده انبار تسلیحات دارد، می تواند حاکی از آن باشد که اعضای حزب به دستور حکومت ایران برای تحویل سلاح هایشان در سال های ۱۹۷۹ و ۱۹۸۰ عمل نکرده اند. ممکن است نقشه هایی برای مقاومت و حتی مبارزه فعالانه وجود داشته باشند.

شوروی ممکن است این گونه محاسبه کند که حزب کمونیستی که فعالانه با حکومت مخالفت می کند می تواند برای مردم ناراضی ایران جذابیت داشته باشد و در درازمدت شانس بیشتری برای تاسیس یک حزب چپ گرای تاثیرگذار ایجاد کند. از آنجایی که حزب توده تمام شانس خود برای به قدرت رسیدن از مسیر قانونی را از دست داده انتخاب چنین گزینه ای توسط شوروی محتمل به نظر می رسد.

مسکو ممکن است تصمیم بگیرد از عناصر اقلیت مخالف رژیم حمایت مالی کند. می تواند روابط نزدیک با حزب دموکرات کردستان برقرار کرده و باقی مانده حزب دموکرات آذربایجان را نیز تشویق کند تا به اپوزیسیون بپیوندند و همچنین جدایی طلبان بلوچ را نیز تحریک کند. این ارتباطات می توانند توانایی اقلیت ها در حمله به رژیم را افزایش بخشند. شوروی می تواند به میزان قابل توجهی به ایران فشار اقتصادی وارد کند. آن ها می توانند پروژه های کمک رسانی اقتصادی شان را به تاخیر انداخته و یا متوقف کنند. شوروی همچنین می تواند ایران را تهدید کند که خدمات رسانی به عنوان مهمترین مرکز حمل و نقل دریایی را متوقف کند.

شوروی می تواند این تلاش ها را با افزایش فشار نظامی تکمیل کند. می توانند بیانیه های تهدیدآمیز صادر کرده و در نزدیکی مرزهای ایران رزمایش نظامی انجام دهند، نیروهای مرزی شان را تقویت کرده و در حالت آماده باش قرار دهند، کمک های نظامی به عراق را افزایش دهند و سیاست عملیات فرامرزی با افغانستان در پیش گیرند.

با توجه به حمایت مردمی از رژیم [آیت الله] خمینی که به طور متعصبانه در مقابل فشارهای خارجی مقاومت می ورزد، بعید به نظر می رسد چنین سیاستی در کوتاه مدت جواب دهد و رژیم تغییر کند و یا مجبور به همکاری شود. مهمتر آنکه به نظر ما خطری که از پیش گرفتن چنین سیاستی متوجه شوروی می شود بسیار زیاد است. ممکن است شوروی به عنوان دشمن شماره یک ایران جایگزین آمریکا شود و همه عناصری که در داخل حکومت موافق برقراری رابطه با آمریکا در برابر تهدید شوروی هستند را تقویت کند. اگر چنین تحولاتی صورت گیرد مهمترین هدف کوتاه مدت شوروی از میان می رود.

مداخله نظامی

چندین تغییر می تواند شوروی را ترغیب کند که گزینه حمله نظامی به ایران را در نظر بگیرد. مقامات شوروی و اروپای شرقی اعلام کرده اند اگر نیروهای آمریکا وارد خاک ایران شوند شوروی نیز با آن ها مقابله خواهد کرد. به عقیده ما مسکو در صورت احساس خطر از جانب آمریکا ممکن است در حمله پیش دستی کند. سقوط حکومت ایران می تواند به آشوب و جنگ داخلی درازمدت و درگیری در مرزهای شوروی بینجامد که در این صورت شوروی از نیروهای نظامی اش، دست کم در مناطق درگیر، استفاده خواهد کرد.

آخرین احتمال، اگرچه بسیار بعید به نظر می رسد، این است که یکی از گروه های چپ گرا قدرت را به دست گیرد و از شوروی درخواست کمک کند و نیروهای نظامی این کشور وارد ایران شوند.

مفاد ۵ و ۶ معاهده سال ۱۹۲۱ زمینه قانونی برای مداخله نظامی در تمام موارد ذکر شده را فراهم کرده است (به ضمیمه رجوع شود). در حالی که ایران این مفاد را مردود می داند، مسکو این انکار را به رسمیت نمی شناسد.

نیروهای نظامی مسکو به میزان قابل توجهی در مرزهای ایران مستقر هستند و امکان دخالت نظامی شوروی را فراهم می آورند و از سوی دیگر اهرمی برای نفوذ در ایران و تاثیرگذاری در تصمیمات آمریکا و سیاست ورزی آن ها در قبال ایران هستند. به عقیده ما نیروهای نظامی شوروی برای اشغال ایران کفایت خواهند کرد. همچنین شوروی از سال ۱۹۸۰ و ۱۹۸۱ مشغول آماده سازی نقشه های نظامی بوده که در صورت حمله احتمالی آمریکا با نیروهای زمینی این کشور مواجه شود و نیروهای نظامی اش را تا خلیج فارس پیش ببرد. علی رغم چنین برنامه ریزی هایی میزان آمادگی و تجهیزات ارتش روسیه از زمان انقلاب ایران تاکنون افزایش اندکی داشته و سطح فعالیت این نیروها به اندازه همیشه یکسان باقی مانده است.

انگیزه های زیادی برای تحرکات نظامی نیروهای شوروی در ایران وجود دارد. اگر مسکو بتواند کنترل ایران را در دست بگیرد به منابع انرژی ایران و خلیج فارس دست می یابد که این یک دستاورد بسیار باارزش در مواجهه با آمریکاست و به این ترتیب می تواند کشورهای نفت خیز حوزه خلیج را تحت فشار قرار دهد و پشتیبانی ایران از نیروهای شورشی افغانستان هم پایان می یابد. مسکو ممکن است قصد انجام حرکت محدودتری داشته باشد - همچون تصرف بخش های شمال غربی ایران (آذربایجان) - تا مشکلات امنیت مرزهایش را مرتفع کرده و همچنین اعمال فشار بر دولت تهران را افزایش دهد؛ اما دلایل بازدارنده مداخله نظامی بسیار بیشتر از انگیزه برای حمله هستند. چنین حرکتی منافع حیاتی غرب را به طور مستقیم هدف قرار می دهد و می تواند به یک درگیری شدید با ایالات متحده آمریکا منجر شود. علاوه بر آن زمین های ناهموار ایران و شبکه نامناسب حمل ونقلی کشور امکان مبارزه را دشوار می کند و شوروی برای آرام ساختن مردم و حفظ نیروهای اشغالگر در خاک ایران با مشکلات عدیده مواجه خواهد شد. پاسخ محکم و قوی ایران به حمله عراق و همچنین مشکلات در داخل افغانستان باعث شده اند که شوروی به این دلایل بازدارنده توجه نشان دهد. اشغال ایران توسط شوروی باعث نزدیکی چین، اروپای غربی و آمریکا خواهد شد و به حضور سنگین نیروهای نظامی غرب در خلیج فارس خواهد انجامید، همچنین روابط شوروی را با کشورهای جهان سوم به خصوص کشورهای اسلامی خاورمیانه تحت فشار قرار خواهد داد.

نتیجه گیری

تا زمانی که سیاست ایران در قبال شوروی در محدوده قابل تحمل باقی بماند و ایران مواضع ضد آمریکایی اش را حفظ کند، مسکو به احتمال قریب به یقین بر بهبود روابط دوجانبه اصرار خواهد ورزید. دلیل منطقی برای حمله نظامی موجود نیست و عوامل بازدارنده برای انجام چنین کاری بسیار زیاد هستند. سیاست تخریب یا سرنگونی رژیم هم امکان پیروزی چندانی ندارد؛ زیرا سرمایه های لازم برای آن وجود ندارد. شکست چنین پروژه ای می تواند به روابط حال حاضر و آینده شوروی با تهران به صورت جدی آسیب برساند و حتی ایران را به سمت روابط نزدیکتر با غرب و آمریکا سوق دهد.

در عین حال از آنجایی که شوروی امید چندانی به بهبود روابط دوجانبه ندارد، ما معتقدیم که شوروی فارغ از ناخشنودی ایران به پیگیری منافعشان در زمینه های دیگر ادامه خواهد داد - همچون حمایت از عراق و انجام عملیات بر ضد شورشیان افغان مستقر در خاک ایران؛ اما تهران هم ممکن است اقدامات ضد شوروی خود - همچون محاکمه علنی رهبران حزب توده - را شدت بخشد. ادامه این سیر نزولی در روابط دو کشور محتمل است؛ اما هیچ کدام از دو کشور از تخریب روابطشان سود نخواهند برد و ثبات روابط به نفع هر دو کشور است. در نتیجه ممکن است ایران و شوروی این روند رو به زوال را متوقف سازند و بستری آرام تر برای پیشبرد سیاست هایشان فراهم کنند. با این وجود ناسازگاری و بدگمانی دوجانبه به طور حتم مانع از برقراری روابط نزدیک در چند سال آینده خواهد شد.

پیوست

قرارداد میان ایران و جمهوری فدرال سوسیالیست روسیه، منعقد در مسکو، ۲۶ فوریه ۱۹۲۱

فصل پنجم

طرفین معظمتین متعاهدتین تقبل می نمایند که: ۱) از ترکیب و یا توقف تشکیلات و یا دستجات (گروپ ها) به هر اسم که نامیده شوند و یا اشخاص منفرد که مقصود تشکیلات و اشخاص مزبور مبارزه با ایران و روسیه و همچنین با ممالک متحده با روسیه باشد در خاک خود ممانعت نمایند و همچنین از گرفتن افراد قشونی و یا تجهیزات نفرات برای صفوف قشون و یا قوای مسلح تشکیلات مزبور در خاک خود ممانعت نمایند. ۲) به کلیه ممالک و یا تشکیلات قطع نظر از اسم آن تشکیلات که مقصودشان مبارزه با متعاهد معظم باشد نباید اجازه داده شود که به خاک هر یک از طرفین معظمتین متعاهدتین تمام آنچه را که ممکن است بر ضد متعاهد دیگر استعمال شود وارد نموده و یا عبور دهند. ۳) با تمام وسایل در دسترس، از توقف قشون و یا قوای مسلح مملکت ثالث دیگری در صورتی که احتمال برود توقف قوای مزبور باعث تهدید سرحدات و یا منافع و یا امنیت متعاهد معظم دیگر می شود باید در خاک خود و متحدین خود ممانعت نماید.

فصل ششم

طرفین معظمتین متعاهدتین موافقت حاصل کردند که هر گاه ممالک ثالثی بخواهند به وسیله دخالت مسلحانه سیاست غاصبانه را در خاک ایران مجری دارند یا خاک ایران را مرکز حملات نظامی بر ضد روسیه قرار دهند و اگر ضمنا خطری سرحدات دولت جمهوری اتحادی شوروی روسیه و یا متحدین آن را تهدید نماید و اگر حکومت ایران پس از اخطار دولت شوروی روسیه خودش نتواند این خطر را رفع نماید، دولت شوروی حق خواهد داشت قشون خود را به خاک ایران وارد نماید تا اینکه برای دفاع از خود اقدامات لازمه نظامی را به عمل آورد. دولت شوروی روسیه متعهد است که پس از رفع خطر بلادرنگ قشون خود را از حدود ایران خارج نماید.