آب در مقابل نفت

مرتضی خوانساری، دیپلمات سابق وزارت امور خارجه

دیپلماسی ایرانی: آبی که خداوند در آیات خود از آن به عنوان برکت و عنصرحیات بخش و مطهر یاد می کند و به تشریح بهشت با آب های جاری زیر درختان اش می پردازد، و آن را با ارزش ترین آفریده پرودگار بعد از انسان می داند ، سال ها است که در مناقشه های بشری به عنوان عنصری سیاسی و ابزاری نظامی به کارگرفته می شود. استعمار انگلیس در زمان قاجار و رضا شاه، سرچشمه های ارزشمند آب ایران را در چهارگوشه کشور از ایران جدا کرد. در این دوران شهر هرات همراه رود هریرود به افغانستان، ارتفاعات برفگیر آرارات  به ترکیه، و منطقه حیاتی اروند رود به عراق واگذار شد.

در شمال غرب ایران نیز دولت ترکیه با سد سازی ها پی در پی بر روی سرچشمه های دجله و فرات، بخشی از فاجعه زیست محیطی در کشورمان را رقم زده و با دیپلماسی آبی و فشار زیست محیطی بر عراق و سوریه، پیگیر سیاست آب در مقابل نفت می باشد و مدعی است همان طور که منابع نفتی عراق و سوریه و ایران متعلق به این کشورها هستند، منابع آبی ترکیه هم به این کشور تعلق دارند.

اما ترکیه باید توجه داشته باشد که میلیون ها سال قبل از پدیدار شدن دولت های امروز که مرزهایشان بر پایه قراردادهای سیاسی و در کشاکش جنگ ها شکل گرفته، آب های باستانی دجله و فرات در منطقه جاری بودند و ادیان الهی وعظیم ترین تمدن های تاریخ بشر در کنار آن شکل گرفتند و  زیستگاه هزاران ساله چندین قوم و ملت گردیدند و امروز نیز ادامه حیات میلیون ها انسانی که حق طبیعی و تاریخی آنها بهره مندی از آب این رودها می باشد، به جاری بودن این رودها بستگی دارد.

آثار و تبعات منفی بهره برداری از سد ایلیسو بر سوریه و عراق

ترکیه پس از موفقیت نیافتن کامل در تحق سیاست "هاب انرژی"، به رویکرد "هاب آب" متوسل شده است و با ساخت سدهای آتاتورک، کبان و اخیرا ایلیسو قصد دارد از ورود آب به خاک عراق و سوریه و در نهایت ایران جلوگیری کند. دولت این کشور بدون اخذ مجوزهای قانونی از مجامع بین المللی در حال ساخت سد ایلیسو بر روی رود دجله است که در سال 2019 به بهره برداری خواهد رسید. در صورت آبگیری این سد زمین های کشاورزی در عراق و سوریه به سوی خشک شدن خواهد رفت و کشاورزی و دامداری در این دو کشور همراه با تمدن چند هزار ساله بین النهرین و شامات درمعرض فرسایش و نابودی قرار می گیرند. بهره برداری ازاین سد  بیش از ٦ و نیم میلیون هکتار از اراضی کشاورزی عراق و سوریه را نابود خواهد کرد. به طور حتم با ساخت سد ایلیسو، فرآیند تدریجی فروپاشی حوزه تمدنی منطقه و فرسایش خاک زمینه های کشاورزی کلید خواهد خورد و نتیجه آن منجر خواهد شد که از یک سو شاهد شروع جنگ های داخلی و درگیرهای قومی و قبیله ای بر سرتصاحب آب باشیم، و از سوی دیگر گسترش بیابان زایی باعث می گردد که عراق و سوریه با از دست دادن میلیون ها هکتار از مزارع کشاورزی و خشک شدن تالاب های مرکزی شان، با کمبود مواد غذایی و قحطی مواجه گردند.

اثرات مخرب سد ایلیسو بر ایران

بی شک این خشکاندن سیاسی و فیزیکی زمین های  منطقه، بسترساز بزرگ ترین کانون بحرانی ریزگرد ها در جهان می گردد و یک فاجعه فزاینده زیست محیطی مخرب را در سراسر ایران به وجود می آورد و هر ساله نیز بر میزان آثار زیان بار آن افزوده خواهد شد. کارشناسان و صاحبنظران محیط زیست، افزایش فشار ترکیه بر منابع آبی منطقه را مصداق بارز نسل کشی توصیف و تاکید کرده اند که ساخت سد ایلیسو، تالاب ها و زمین های کشاوری عراق و سوریه، و تالاب هورالعظیم و اروند رود را نابود خواهد کرد. از نگاه کارشناسان بحران آب و ریزگردها فاجعه زیست محیطی در ایران را جدی تر می کند و با ایجاد کانون های فرسایش خاک و گرد و غبار آلوده برخاسته از عراق و سوریه  بر روی ایران، خسارات سنگین زیست محیطی در کشورمان را چند برابر گذشته خواهد کرد.

طبق نظر کارشناسان غربی این ریزگردها از مناطقی برمی خیزند که آلوده به سلاح های شیمیایی و سلاح های رادیواکتیوی در جنگ 2003 آمریکا علیه عراق هستند، و مطمئنا علاوه بر مشکلات فیزیکی برای تنفس مردم، مشکلات شیمیایی و رادیواکتیوی هم گریبان سلامت ملت ایران را خواهد گرفت.

باید توجه داشت که ادامه افزایش فشار ترکیه بر منابع آب منطقه، بر خشکسالی و بحران آبی ایران تاثیر خود را دارد و در گام اول کشور را به دست اندازی بیشتر به منابع آب ها زیرزمینی برای تأمین آب کشاورزی و آشامیدنی مجبور خواهد کرد. این درحالی است که سرعت استفاده از برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی در ایران در قیاس با استاندارد جهانی سه برابر بیشتر گردیده و تا کنون عامل خشکاندن ۲۹۷ دشت از ۶۰۰ دشت ایران شده است. ادامه این برداشت بی رویه کشور را در وضعیت "بحران آبی" قرار خواهد داد که می تواند به کوچ ها و جابجایی های عظیم داخلی و خارجی با پیامدهای خاص خود منجر گردد و بر نارضایتی های اجتماعی و زیست محیطی بیافزاید و در نهایت به درگیری میان اهالی مناطق مختلف ایران دامن زند.  

در بحران آبی و ریزگردها مهاجرت های درون سرزمینی و برون سرزمینی مهم ترین تهدید پیش روی ایران است و دولت را هم دراین جابجایی با چالش جمعیتی مبتنی بر مسائل امنیتی و سیاسی مواجه خواهد کرد. زیرا دامه روند خشکسالی و جلوگیری از برداشت های بی رویه آب نهایتا موجب اعتراض مردمی در حوضه آبی خواهدشد و این احتمال وجوددارد که آسیب دیدگان برای دفاع از حقابه خود، اعتراضات معمولی خود را به اعتراضات سیاسی تبدیل کنند. به فرمایش وزیر محترم کشورمان تهدید خشکسالی و ریزگردها به اندازه ای جدی است  که می تواند تمدن و بقای ایران را به دلیل شرایط سخت در معرض تهدید قرار دهد.آثار و تبعات منفی فشار فزاینده ترکیه بر منابع آبی منطقه در بخش توسعه اقتصادی و صنعتی هم قابل بررسی است. زیرا توسعه صنعتی واقتصادی هر کشور با شرایط آبی آن رابطه مستقیم دارد، بنابراین  توسعه در بخش صنایع و کارخانه های مادر، بدون منابع آب امکان پذیرنیست و تنها کشورهایی می توانند در آینده  به سوی توسعه اقتصادی و صنعتی گام بردارند که منابع آبی کافی دراختیار داشته باشند. 

طبق گزارش سازمان ملل تا سال 2045 تقاضای آب در منطقه خاورمیانه 60 درصد افزایش پیدا خواهد کرد، که نشان می دهد بحران آب در آینده قطعی است. همچنین جمعی از پژوهشگران به کشورهای خاورمیانه هشدارداده اند در صورتی که اقدامی در زمینه نحوه استفاده از آب انجام ندهند، منطقه با کمبود مواد غذایی و قحطی روبه رو خواهد شد.ریزگردها می توانند در ایجاد اختلال در شبکه تولید برق موثر باشند و کشور را با کمبود چشمگیر تولید برق هم مواجه نماید و به همان نسبت موجب سهمیه بندی مصرف برق و بیکاری کارخانه ها در اکثر استان های کشور گردند. موضوعی که درسال گذشته در استان های خوزستان وسیستان و بلوچستان اتفاق افتاد و منجر به کاهش تولید نفت ، گرمازدگی تا قطع آب و برق و از بین رفتن محصولات کشاورزی و همچنین تعطیلی کامل این استان ها شد. این پدیده می تواند سایر استان های کشور را نیز در بر گیرد.

نکته قابل توجه این است که به دلیل ادامه جنگ در عراق و سوریه ، رهبران  کشورهای  خاورمیانه بدون توجه به همکاری و اقدامات مشترک منطقه ای برای جلوگیری از ساخت بدون مجوز سد ایلیسو از طریق مجامع بین المللی، شرایط پیچیده زیست محیطی رافراموش کرده اند و به پایان جنگ در عراق و سوریه می اندیشند. غافل از اینکه پس ازغلبه بر حوادث تروریستی و ناامنی های سیاسی نظامی دراین دو کشور، بحران آب وریزگردها منجر به مهاجرت و کوچ های جدید خواهد شد و  با توجه به مسلح بودن اقوم و مذاهب، جنگ های داخلی شدید تر از قبل در عراق و سوریه قابل پیش بینی است.با همکاری و شکایت ایران، عراق وسوریه نزد مجامع و محاکم بین المللی، باید به آمریکا، انگلیس و ترکیه تفهیم گردد که بابت ایجاد و افزایش ریزگردهای آلوده به سلاح های شیمیایی و رادیواکتیوی که سلامت ملت های منطقه را تهدید کرده ، باید خسارت سنگین پرداخت کنند. در یک جمع بست می توان گفت که ترکیه در پی سیاست آب در مقابل نفت است و با شروع دیوار کشی در مرزهای ترکیه،  آینده کار را برای جلوگیری از کوچ های اجباری و مهاجرت های برون سرزمینی پیش بنیی کرده است. اما غافل از اینکه دیوارهای سیاسی و جداکننده مرزی فقط در زمان صلح  و شرایط عادی کارایی خود را دارند و ترکیه در زمان خشکسالی و افزایش ریز گردها که خود مسبب آن است، باید در آینده نه چندان دور پذیرای میلیون ها مهاجر سوری و عراقی باشد.