تاثیر متقابل جهانی شدن بر جریان های تکفیری

محمد ساداتی نژاد، رئیس گروه مطالعات اسلام و روابط بین الملل دفترمطالعات سیاسی وزارت امور خارجه*

دیپلماسی ایرانی: بحثی را که می خواهم ارائه کنم بیشتر جریان تکفیری را در فضای روابط بین المللی می خواهم ببینم و بررسی کنم. عنوان بحث من این است که تأثیر متقابل جهانی شدن و جریان های تکفیری بر یکدیگر را از این دریچه نگاه کنیم. وقتی شما کتاب ها را مطالعه می کنید راجع به سلفه گری و انواع آن تقسیم بندی های مختلفی وجود دارد. ولی عمدتاً به هر حال از نظر جغرافیایی اگر بخواهیم نگاه کنیم، سلفه گری را در سه منطقه عربستان، هند و مصر با گرایش های مختلف و رویکردهای مختلف می توان جستجو کرد که بعد به نقاط دیگر توسعه داده شد. برای سلفی گری انواع مختلفی را می شمارند که در چهار دسته قابل تقسیم است: سلفه گری تبلیغی، سلفه گری اخوانی، سلفه گری جهادی و سلفه گری تکفیری؛ که این ها همه یک مشترکاتی دارند ولی در عین حال آن نقطه مرکزی رویکرد آنها یک تفاوت هایی با همدیگر دارد.

این مقدمه ای بود راجع به بحث سلفه گری و سوابق آن تا وارد بحث جهانی شدن بشویم. تعریف های مختلفی راجع به جهانی شدن وجود دارد همان طوری که در همه پدیده های روابط بین الملل تعریف واحدی وجود ندارد ولی آن چه می شود گفت از بین تعریف ها، تعاریفی که بیشتر مورد قبول است و جهانی شدن را وابستگی متقابل مناطق مختلف جهان تعریف می کند؛ یکی شدن جهان تعریف کردند؛ و همین طور جهانگیر شدن مقوله های معنوی، این تعاریفی است که در ارتباط با جهانی شدن ذکر شده است. نگاهی که به جهانی شدن وجود دارد همان طوری که دوستان می دانند دو نگاه است، یک نگاه، نگاه خوش بینانه است یک نگاه، نگاه بدبینانه.

نگاه خوش بینانه در واقع نگاه سیستمی است. آنهایی که موافق سیستم موجود هستند یا به عبارتی کسانی که معتقد هستند جهانی شدن یک پروسه با یک روند طبیعی است که سیر طبیعی تحولات جهانی، بشر را به سمت جهانی شدن پیش برده است. در مقابل این نگاه خوش بینانه، نگاه بدبینانه است که اعتقاد دارد جهانی شدن یک پروژه است برای این که آن ارزش های غربی، ارزش های لیبرال دموکراسی را بتواند در سرتاسر جهان حاکم بکند؛ که از گذشته اگر نگاه بکنیم گروه های چپ، مارکسیست ها و این ها کسانی بودند که مخالف جهانی شدن بودند و جریان های اسلامی هم جریاناتی بودند که چنین نگاه بدبینانه ای به جهانی شدن دارند. وقتی صحبت از جهانی شدن می کنیم جهانی شدن در ابعاد مختلف مطرح است؛ بعد اقتصادی دارد، بعد سیاسی دارد، بعد اجتماعی دارد، بعد فرهنگی دارد و حتی بعد حقوقی دارد که حالا وارد جزئیات این بخش ها و توضیح آن نمی شویم چون فرصت نیست.

با این مقدمه حالا می خواهم اول تأثیرات جهانی شدن را روی شکل گیری جریان های تکفیری بررسی بکنیم. ببینیم آیا جهانی شدن در شکل گیری جریان های تکفیری یا در تشدید یا تقویت آن نقشی داشته که پاسخ قطعاً مثبت است. این که قطعاً یکی از عواملی که نه تنها عامل ولی یکی از عواملی که باعث تشدید و تقویت شکل گیری جریان های تکفیری در جهان اسلام شده بحث جهانی شدن بوده است. اولاً ملت های مسلمان و مسلمان ها نخبگان مسلمان یا با تمام جهانی شدن یا با بخش هایی از جهانی شدن وقتی شما سیر تاریخی را بررسی می کنید و مطالعه می کنید مشکل داشتند. در آن طرف کشورهای غربی موافق بودند در این طرف نخبگان اسلامی عمدتاً یا حالا برخی از متفکران اسلامی مخالف روند جهانی شدن بودند و این مخالفت باعث شده است که بخشی از نخبگان اسلامی بروند به سمت تفکرات افراطی گری و خشن برای مقابله با روند جهانی شدن.

اگر بخواهیم چون بعضی از متفکرین بررسی بکنیم می بینیم که تعبیراتی در مورد جهانی شدن دارند که این را در واقع تأیید می کند. به عنوان مثال این تعبیرات در مورد جهانی شدن به کار رفته است: زلزله ژئوپلتیک، بحران فرهنگی و اجتماعی، پایان تاریخ، پایان جهان، گم کردن بنیادین جهت، جامعه ریسکی، جهان رها شده، جامعه در حال بن بست، اضطراب بزرگ، این ها تعبیرهایی است که دانشمندان غربی و غیرغربی در مورد جهانی شدن و مشکلاتی جهانی شدن داشته و به کار برده اند که خود این تعابیر در واقع هر کدام در دل خود معانی بزرگی دارد که نشان می دهد که قطعاً این ها باعث شده است که بخشی از جامعه اسلامی به سمت اندیشه های افراطی گری برود.

اگر بخواهیم اسم ببریم، تقسیم بندی کنم بگویم که حالا توضیح بدهیم چطور این تأثیرات را جهانی شدن بر رشد گروه های افراطی و تکفیری گری داشته، اولین تأثیر جهانی شدن ایجاد اضطراب در جوامع بوده است. یکی از تعبیراتی که در رابطه با جهان امروز استفاده شده واژه اضطراب دیجیتالی است اضطراب مجازی است؛ یعنی این شبکه مجازی ای که ایجاد شده باعث شده است که بشر امروز، انسان امروز، جوان امروز دچار اضطراب بشود. ظهور صنعت جدید ارتباطات، ماهواره، وسایل ارتباطی، شبکه های ارتباطی، شبکه های مجازی، باعث انفجار اطلاعات شده است. یعنی یک جوان امروزی، یک انسان امروزی با یک مجموعه ای از اطلاعات مختلف به نوعی با اطلاعات بمباران می شود و مورد حمله قرار می گیرد. عدم توانایی مدیریت این حجم از اطلاعات و داده که امروز دارد به یک انسان هجوم می آورد باعث اضطراب ذهنی و اضطراب فکری برای انسان می شود چون پیدا کردن حقیقت مشکل می شود، پیدا کردن حق و باطل مشکل می شود و مدیریت اطلاعات، پردازش اطلاعات برای یک فرد کار مشکلی می شود.

دومین اثری که جهانی شدن داشته باعث ایجاد نزاع هویتی شده است. افراد یک هویت ملی دارند. جهانی شدن باعث شده که یک هویت فراملی علاوه بر هویت ملی ایجاد شود؛ یعنی فرد در عین حالی که فرض کنید ایرانی است، در عین حالی که سوری است، در عین حالی که عراقی است، خود را دارد یک هویتی فراکشوری می بیند؛ به خاطر این که در هویت جهانی ای که به واسطه جهانی شدن دارد در سرتاسر جهان گسترش داده می شود و توسعه داده می شود که مبتنی بر ارزش های جهانی است خود را در آن ارزش های جهانی هم سهیم می بیند و این تناقض بین هویت ملی با هویتی که ریشه در ارزش های جهانی شدن دارد باعث می شود که فرد در خود دائم دچار یک نزاع است، دچار یک درگیری است. می بیند گاهی این ارزش های ملی با آن ارزش های فراملی در تناقض است. نحوه مدیریت این ها این که به کدام یک از این ارزش ها ارجحیت بدهد قطعاً باعث ایجاد تنش، نزاع و درگیری ذهنی در فرد می شود. مناسبات اجتماعی باعث می شود که دچار دگرگونی شود. بنیان های هویتی ملت دولت ها دچار مشکل شود و خود این در واقع یک عاملی است برای این که فرد بتواند به سمت اندیشه های افراطی و خشن برود.

تأثیر سوم جهانی شدن تغییر مفهوم جامعه بوده است. یک زمانی جامعه یک تعریف فیزیکی مشخصی داشت ولی امروز دیگر ما با جامعه جهانی روبه رو هستیم. جامعه فقط محدوده یک شهر یا محدوده یک کشوری که دارای مرز است نیست. انواع جوامع را ما داریم از جامعه مجازی گرفته، جامعه دیجیتالی گرفته تا جامعه جهانی، قلمرو جامعه توسعه پیدا کرده است. دیگر با آن مفهوم سنتی و قدیمی جامعه روبه رو نیستیم. اهمیت مرزها دیگر از بین رفته است. اصلاً مرزها دیگر در جامعه جدید معنا ندارد. جهان های جدید و متنوعی شکل گرفته و خود این در واقع یک عاملی شده که باعث شده است گروه هایی مثل داعش می تواند از قلب خاورمیانه از دل اروپا یارگیری بکند. چرا؟ به خاطر این که یک جوان اروپایی فرانسوی - خود بنده سه سال در فرانسه بودم و تبعات این بحث ها را از نزدیک در جامعه فرانسه دیدم که چقدر در بحث هایی که در رسانه های فرانسه بوده راجع به این که چطور یک جوان اروپایی این جا را رها می کند و به سوریه می رود و در آن جا می جنگد، یک علت آن همین است - یعنی یک جوان فرانسوی در عین حال که فرانسوی است در عین حال عضو یک جامعه دیگری است که حالا اسم آن را جامعه تکفیری بگذاریم، جامعه داعشی. بنابراین به راحتی گروه های افراطی مثل داعش می توانند از کشورهای مختلف یارگیری کنند و نیروهایی را جذب کنند.

چهارمین اثر جهانی شدن تغییر مفهوم شهروندی بوده است. افراد ضمن این که حالا یک شهروند محلی هستند یا یک شهروند کشوری هستند عضوی از در واقع شهروند جهانی هم هستند. زیرا اقتصاد فراملی شده است. نظام های سیاسی فراملی شده است. خیلی از الگوها و ارزش های اقتصادی و حاکمیتی و سیاسی دیگر از آن محدوده شهروندی قدیم خارج شده و مفاهیم جهانی پیدا کرده است. در یونسکو، در جاهای دیگر این بحث ها را به هر حال دارند توسعه می دهند، پوشش می دهند و خود این زمینه را برای گروه های افراطی و خشن آماده می کند که بتواند در واقع از میان جوان ها یارگیری کند.

تأثیر پنجم جهانی شدن روی موضوع پناهندگی، مهاجرت و پدیده های چند تابعیتی است. ما امروز با جهانی روبه رو هستیم که دیگر فرد یک تابعیت ندارد یک فرد گاهی سه تابعیت دارد؛ هم ایرانی است، هم مثلاً آمریکایی است، هم اروپایی است. او با تابعیت ایرانی یک ارزش هایی را باید پیگیری بکند، با تابعیت آمریکایی یک ارزش هایی را، با تابعیت اروپایی یک ارزش هایی. قطعاً این سه تا تعهدات را نمی تواند با هم مدیریت کند؛ یعنی به عنوان ایرانی باید یک تعهدی داشته باشد، به عنوان آمریکایی تعهد دیگری که بعضاً این ها در تناقض با همدیگر هستند. تعلق به یک فرهنگ و زندگی در یک فرهنگ دیگر؛ یعنی یک مهاجر سوری سوری است و یک مهاجر عراقی عراقی است به دلیل شرایط مجبور شده الآن برود در اروپا زندگی کند؛ هم چنان متعلق به یک فرهنگ خاورمیانه ای است ولی به جبر زمانه رفته در یک فرهنگ اروپایی زندگی کرده است. این مشکلاتی که الآن شما می بینید مهاجرین الجزایری و مراکشی که در فرانسه به عنوان مثال من عرض بکنم، خیلی این ها سه نسل پیش پدران آنها جنگ جهانی اول آن موقع به فرانسه آمدند یا جنگ جهانی دوم به فرانسه آمدند. این ها اصلاً دو نسل یا سه نسل پدران آنها در فرانسه متولد شدند خود این ها در جامعه فرانسه متولد شدند، رشد کردند، مدرسه رفتند ولی هم چنان خود را متعلق به یک فرهنگ دیگری می دانند. لذا تمام این فرانسوی هایی را که شما می بینید عضو داعش شدند به خاطر همین مشکلات چند فرهنگی، چند تابعیتی، بعضی از آنها رفتند تابعیت کشور خود را هم گرفتند بعضی ها هم نه، همچنان تابعیت فرانسوی دارند ولی چون جزء مهاجرین هستند نتوانستند در واقع آن بحث اینتگریشنی که حالا در بحث های پناهندگی و مهاجرت مطرح می کنند به طور کامل اتفاق بیفتد.

ششمین تأثیر جهانی شدن احساس تهاجم فرهنگی بوده است. فرهنگ های مختلف به دلیل این که جهانی شدن یک فرهنگ را در سرتاسر جهان سعی کرده است تحمیل کند احساس تهاجم فرهنگی پیدا کردند. وقتی فردی، نخبه ای، مسلمانی، جوانی احساس می کند که به فرهنگ او حمله شده، به هویت او حمله شده قطعاً یک حالت تقابلی پیدا می کند و سعی می کند با آن فرهنگی که در حال تحمیل شدن است به مقابله بپردازد. بنابراین چالش تهاجم فرهنگی و مقابله فرهنگی این هم یکی از آثار جهانی شدن بوده که قطعاً باعث ایجاد و رشد گروه های تکفیری و افراطی شده است.

تأثیر هفتم تغییرات سریع جهانی است. ما در اثر جهانی شدن آن قدر تغییرات سریع اتفاق می افتد که افراد نمی توانند این تغییرات را هضم کنند. ما همین جامعه  خود را اگر سی سال پیش، بیست سال پیش، ده سال پیش با الآن مقایسه کنیم ببینیم چقدر جامعه دچار تحول شده است، چه از نظر صنعت موبایل و ارتباطات چه از نظر اینترنت و صنعت مجازی. این تغییرات سریع باعث می شود که امکان استقرار یک فرهنگ مستقر به وجود نیاید چون تا یک ارزشی یک فرهنگی می خواهد مستقر شود بلافاصله تغییرات سریعی شکل می گیرد و بنابراین فرد نمی تواند خود را متعلق به یک فرهنگ مستقری ببیند. بی قراری در جوامع ایجاد می شود؛ و فرد دائماً در یک تضاد با ثبات و تغییر است و نمی تواند خود را در این فضای تغییرات سریع هضم کند. بنابراین دچار تنش می شود، دچار بحران می شود و این هم یک عاملی برای رفتن به سمت افکار تند، خشن و افراطی است.

هشتمین تأثیر جهانی شدن بت وارگی کالا و کالایی شدن فرهنگ بوده  که در اثر جهانی شدن اتفاق افتاده و این باعث از خود بیگانگی انسان شده است؛ یعنی فرهنگ یک کالا شده، فرهنگ یک صنعت شده است. و انسان امروز آن چنان مشغول در انواع ویدئوها و فیلم ها و گیم ها و وسایل اینترنتی شده که به نوعی آن هویت اصلی خود را و هدف اصلی خود را گم کرده است. تعبیری که به کار می برند تعبیر سلطه دیجیتال است. امروز این جهانی مجازی است که تسلط بر انسان ها پیدا کرده است. این تکنولوژی است که تسلط بر انسان ها پیدا کرده است. بنابراین انسان خود را در یک جبر جهانی گرفتار می بیند و دچار این وضعیتی شده است که شاهد آن هستیم در نه تنها منطقه ما این بحث افراطی گری فقط حالا ما شاید داعش را می بینیم حتی در اروپا هم اندیشه های مسیحی هستند که به سمت افراطی گری رفتند. در بین یهود همین طور، در همین نژادهای آسیایی که در تایلند و جاهای دیگر هم هستند شما می بینید گروه های افراطی شکل گرفته است؛ یعنی این مشکل فقط بحث اسلامی نیست. این بحث افراطی گری در همه جهان اتفاق افتاده است و در انواع و اقسام قومیت ها و مذاهب به سمت افراطی گری رفتند.

آخرین مورد اثر جهانی شدن را بیان کنم که تأثیر بر رشد اندیشه های افراطی داشته، افزایش انتخاب ها است. در قدیم انتخاب های فرد محدود بود امروز در اثر جهانی شدن و تحولات تکنولوژی فن آوری، مجازی و غیره که اتفاق افتاده یک فرد در آن واحد با انواع انتخاب ها روبه رو است و انتخاب هایی که معلوم نیست کدام حق است کدام باطل. در این انتخاب های مختلف افرادی هم اشتباه می روند و جذب گروه های افراطی و خشن می شوند. این خیلی مختصر و سریع عرض کردم تأثیراتی است که جهانی شدن بر شکل گیری و رشد جریان های تکفیری داشته است.

از آن طرف ببینیم حالا شکل گیری این جریان های تکفیری خصوصاً شش هفت سال اخیر در سوریه چه تأثیری روی جهانی شدن داشته است؟ مهم ترین آن را من خلاصه ذکر کنم یکی به چالش کشیده شدن جهانی شدن است در همه ابعاد آن؛ در ابعاد اقتصادی آن، در ابعاد سیاسی آن، در ابعاد اجتماعی آن، در ابعاد حقوقی آن، جهانی شدن یک مسیری را داشت طی می کرد که این جریان های تکفیری باعث شده است حداقل در منطقه ما، در منطقه خاورمیانه یک مانعی و یک چالش جدی در برابر جهانی شدن ایجاد کند.

تأثیر دیگر جریان های تکفیری اهمیت پیدا کردن دوباره هویت های دینی، بومی و ملی است. این واقعیتی است فارغ از بحث های تکفیری و افراطی گری. اگر برویم یک مقداری این گرد و غبار ظاهری افراطی گری را کنار بزنیم عمیق بشویم در لایه های عمیق، می بینیم پشت این اهمیت دین قرار دارد پشت این اهمیت قوم و قبیله و عشیره قرار دارد. بنابراین برخلاف جهانی شدن که به این سمت می رفت که در واقع بحث های هویتی دینی کمرنگ بشود و یک ارزش جهانی، یک هویت جهانی شکل بگیرد این جریان های تکفیری قطعاً این اثر معکوس را دارد.

سومین اثر، حالا من بگویم و بعد قسمت آخر بحث خود را وارد بشوم، ایجاد نوعی بیداری حمایتی از دین بوده و نقش آن در زندگی اجتماعی، این هم یک تأثیری است که در واقع در تبعیت تأثیر دوم است گرچه یک عده ای دچار اسلام هراسی شدند که این بیشتر در جوامع غربی است. این هم یکی از آثار جریان های تکفیری است که در جوامع غربی باعث شده است که غربی ها انسان های غربی، ملت های آمریکایی، ملت های اروپایی، بیشتر معتقد به جهانی شدن بشوند به واسطه اتفاقاتی که در سوریه و منطقه خاورمیانه اتفاق افتاده است. ولی در منطقه ما این اتفاقات باعث شده است که نخبگانی که در واقع در این عرصه های اسلامی سیاسی و بیداری اسلامی دارند کار می کنند گرچه در ظاهر تکفیری است، ضربه ای به بحث های دینی زده است ولی بعد از فرونشستن غبار تکفیری آن چیزی که می ماند یک بیداری در واقع حمایتی نسبت به نقش دین و مذهب منتهی در مسیر عاقلانه آن، در مسیر درست آن است. لذا شما می بینید خیلی کنفرانس هایی که الآن وجود دارد بحث این است که چطور متون درسی را اصلاح بکنیم؟ چطور کنفرانس هایی بگذاریم که آن جنبه های افراطی را حذف کنیم ولی آن چیزی که می ماند آن بحث عقلانیت دینی این چیزی است که همه این را قبول دارند.

یک تأثیر دیگر آن نفوذ گروه های تروریستی در جهان است. به واسطه بروز جریان های تکفیری در سوریه این نوعی ژئوپولتیک تروریسم، ژئوپولیتیک تکفیری است در سرتاسر جهان اتفاق افتاده که عرض کردم این ها همه به یک نحوی با همدیگر مرتبط است.

بحث آخر من راه حل ها است، این که حالا این اتفاقات افتاده است چه راه حلی می شود داد؟ من ده تا راه حل اشاره کردم حالا بعضی از آنها را سریع تر اشاره کنم. یکی شناسایی ارزش ها و نگرش هایی که می تواند تغییرات مثبت در جهان در این روند جهانی شدن داشته باشد. قطعاً جهانی شدن همه بد نیست. بخش هایی از آن و ارزش هایی از آن مثبت است. این ها را شناسایی کنیم این ها را معرفی کنیم، تقویت بکنیم که همه یک نگاه صد درصد منفی نسبت به جهانی شدن نداشته باشند. تقویت فرهنگ های ملی و بومی در فضای دیجیتال که در فضای مجازی افراد بیشتر احساس می کنند هویت آنها، فرهنگ آنها، مذهب آنها دچار حمله و آسیب شده است. اگر بشود این را در فضای مجازی در فضای دیجیتالی یک راهکارهایی پیدا کرد که منجر به تقویت فرهنگ های ملی و محلی شود.

توسعه بیشتر کشورهای اسلامی قطعاً یکی از عواملی است که باعث کاهش افراطی گری خواهد شد چون قطعاً بحث انگیزش مالی را اشاره کردند. در همان راستا قطعاً یکی از عوامل بحث های مالی است که افراد به یک تقابل و به یک چالش کشیده می شوند. اگر کشورهای اسلامی هم دچار توسعه بشوند اندیشه های افراطی در جوامع فقیر، در جوامع حاشیه ای بیشتر رشد و نمو پیدا می کند. اما در شهرهای توسعه یافته، در شهرهای مدرن اندیشه های افراطی کمتر مجال توسعه پیدا کرده است. تعاملات بین المللی همزمان با حفظ مزیت نسبی فرهنگ ها؛ یعنی افراد احساس می کنند که اگر رفتند وارد تعامل بین المللی شدند باید فرهنگ خود را کنار بگذارند. این اگر به یک نحوی معرفی شود و آگاهی نسبت به آن پیدا شود قطعاً می تواند به کاهش افراطی گری و تکفیری کمک بکند. نقش هنر، موسیقی، خطاطی، نقاشی، چون هنر فرهنگ ها را معرفی می کند. هر چه هنر بیشتر تقویت شود امکان تقویت فرهنگ های ملی و بومی هم در فضای بین المللی هم در فضای تعاملات بین المللی بیشتر خواهد شد.

بازشناسی هویت های ملی؛ نیاز است یک بار دیگر همه مذاهب، همه هویت های ملی دینی بازتعریف دیگر یک بازشناسی دیگر داشته باشند. بنابراین یک بازشناسی مجدد و رفع نقاطی که کمک به افراطی گری می کند می تواند باز راه حل باشد. بررسی نقادانه جهانی شدن؛ این باز مؤثر است. تقویت روحیه اعتماد به نفس در سطح و محلی؛ باز این یک راه حل است. برنامه ریزی برای مدیریت فضای مجازی قطعاً می تواند به کاهش افراطی گری کمک بکند. توسعه همکاری بین نخبگان در جوامع مختلف این ها مواردی است که می تواند به کاهش جریان تکفیری و افراطی گری در کل جهان کمک کند.

*متن سخنرانی در نشست تخصصی "بررسی جریان های تکفیری معاصر در سوریه و پیامدهای آن"، موسسه آینده پژوهی جهان اسلام که برگرفته از مقاله علمی - پژوهشی دکتر سید محمد ساداتی نژاد با همکاری آقای وحید مصاحبی محمدی بوده است

انتشار اولیه: شنبه 13 خرداد 1396 / انتشار مجدد: شنبه 20 خرداد 1396