نشست آستانه، نشان‌دهنده واقعیت ایران در منطقه است

نویسنده: سعید امینی، کارشناسی ارشد مطالعات خاورمیانه و شمال آفریقا

دیپلماسی ایرانی: روابط ترکیه با روسیه در طول ادوار گذشته با فراز و نشیب ­های زیادی همراه بوده است. ترکیه در دوران حیات اتحادیه جماهیر شوروی روابط چندان مسالمت ­آمیزی با شوروی نداشته است و به دلیل اینکه شوری رهبری بلوک شرق و کشورهای کمونیستی را عهده­دار بود، ترکیه به این کشور به دید دشمن و عامل تهدید کننده می­ نگریست و به همین دلیل ترکیه با پیروی از تفکرات غرب­ گرایانه­ ی آتاترک به سمت بلوک غرب گرایش پیدا کرد. اما بعد از فروپاشی شوروی و این که دیگر تهدیدی جدی تحت عنوان کمونیسم و شوروی از بین رفته بود تنش از روابط روسیه و ترکیه به مرور زمان کمتر شد و دو کشور همکاری های خود را در حوزه ­های مختلف افزایش دادند. و با تصاحب قدرت توسط حزب عدالت و توسعه درترکیه و معطوف شدن نگاه ترکیه به شرق در دوران زمام­داری حزب عدالت و توسعه، روابط این دو در حوزه ­های سیاسی، اقتصادی و انرژی با رشد چشمگیری همراه شد.

تحولات اخیر غرب آسیا، بستر ساز فصلی جدید در روابط ترکیه و روسیه

پس از سرنگونی سوخوی 24 روسیه در 24 نوامبر 2015 (3 آذر 1394) توسط ارتش ترکیه در مرزهای این کشور با سوریه، روابط سیاسی میان روسیه و ترکیه با تأثیرپذیری از این اتفاق تنش­ های فروانی را تجربه کرده است. که به پیروی از آن خط و نشان کشیدن برای یکدیگر را از هر دو کشور شاهد بوده ­ایم. در نهایت روابط دیپلماتیک دو کشور البته به صورت یک جانبه از جانب روسیه قطع شد و ترکیه با اعمال تحریم های یک جانبه در بخش ­های کشاورزی، گردشگری و انرژی از جانب روسیه مجازات شد. البته نباید فراموش کرد که موضع­ گیری ­های خصومت­ آمیز دو کشور در قبال تحولات داخلی سوریه در این سردی روابط بی­ تأثیر نبوده است. اما در هفته­ های اخیر شاهد تلاش ­های مضاعف حزب عدالت و توسعه برای رفع خصومت و تنش از روابط ترکیه با روسیه بوده ­ایم. و نشست آستانه که در مورد حل و فصل  بحران چندین ساله سوریه شکل گرفت، عاملی شد برای توسعه و تعمیق هرچه بیشتر روابط دیپلماتیک ترکیه و روسیه حتی در روزهای اخیر مباحثی در خصوص گفتگوهای محرمانه میان ترکیه و روسیه در مورد آینده و چگونگی حل و فصل منازعات داخلی سوریه مطرح شده است که در واقع در عرصه سیاست­ خارجی نوعی بده و بستان میان این دوکشور تلقی خواهد گشت.

این تغییر مواضع ترکیه در قبال روسیه زمانی اتفاق افتاده که دولت بشار اسد در صحنه میدانی در هفته­ های اخیر با پیشرفت­ های بسیاری روبه رو بوده است و به همین دلیل این وضعیت برای ترکیه چندان خوشایند نیست چون در سال­ های اخیر رهبران حزب عدالت و توسعه سیاست­ های تخریبی را علیه سوریه و کشورهایی که از بشاراسد حمایت می­ کردند در پیش گرفته بود. بنابراین با تغییر وضعیت میدانی به نفع دولت بشار اسد و متحدانش رهبران سیاسی ترکیه تصمیم گرفته­ اند تا سیاست خارجی فعال­تری را در مورد تحولات داخلی سوریه در پیش بگیرند و تلاش برای تنش­ زدایی از روابط خود با روسیه به عنوان قدرتمندترین متحد بشار اسد در این چارچوب قابل درک می­ باشد.

به وقوع پیوستن و تداوم چنین وضعیتی برای جمهوری اسلامی ایران می­ تواند دارای معنا و مفهوم مهمی تلقی شود زیرا در حالت عادی این که ترکیه موضعی سازش­ طلبانه و همچنین بسط و توسعه همکاری با روسیه در قبال حل مسالمت ­آمیز بحران­ های داخلی سوریه را اتخاذ کرده است، می ­تواند به روند صلح در سوریه یاری رساند. اما تلاش حزب عدالت و توسعه برای از سرگیری روابط دیپلماتیک با روسیه در شرایطی که ترکیه به بازیگری در منطقه تبدیل شده است که نقش رقیب مهم منطقه­ ای ایران و حامی مهم اپوزیسیون سوریه را بازی می­ کند، چرخش ترکیه و تغییر رفتار آن در قبال روسیه برای جمهوری اسلامی را نمی ­توان مثبت ارزیابی کرد. چون بر اساس دلایل ذیل می ­توانیم رفتارهای اخیر ترکیه را نوعی تاکتیک در جهت پیشبرد استراتژی منطقه­ ای این کشور علیه ایران تلقی کرد.

الف - محدودسازی نقش ایران در آینده تحولات غرب آسیا

در طول سال های گذشته در جریان تحولات منطقه­ ی غرب آسیا و با گذر زمان، اقتدار جمهوری اسلامی ایران به کشورهای مهم منطقه و همچنین سایر کشورهای معارض ایران در منطقه، ثابت شد که جمهوری اسلامی ایران در کشورهایی همچون سوریه، عراق، یمن دست بالاتر را دارد و نتواسته­ اند تحولات داخلی این کشورها را آن­ طور که آن­ها می­ خواهند در راستای اهداف ملی و تخریب و انزوای ایران مدیریت و هدایت کنند. نشست آستانه در حقیقت نشان دهنده­ ی جایگاه واقعی قدرت جمهوری اسلامی ایران در تحولات منطقه بوده است و این پیغام را به قدرت ­های غربی و منطقه ­ای منتقل کرده است که فروکش کردن بحران در سوریه از طریق نظامی ممکن نیست و باید از طریق مذاکره و راه­ حل سیاسی رفع شود و این کشورها نمی­ توانند منافع ایران را نادیده بگیرند و پیش بردن پروژه­ های صلح در سوریه و سایر کشورهای منطقه بدون در نظر گرفتن و پذیرفتن نقش و قدرت ایران ممکن نیست. و بنابراین در چنین وضعیتی ترکیه برای تضعیف نقش منطقه ­ای ایران راه­ های دیگر را مدنظر قرار داده است. زیرا ترکیه از این­ که موازنه قدرت به نفع ایران تغییر کند، آینده و جایگاه خود را در منطقه تضعیف شده خواهد دید. و برای جلوگیری از به وقع پیوستن چنین اتفاقی، تنش ­زدایی از روابط با روسیه را در دستور کار خود قرار داده که با توسل به چنین اقداماتی در صدد تضعیف نقش واقعی ایران در آینده­ ی تحولات داخلی و مناسبات سیاسی کشورهای دست خوش بحران است. و ایجاد فاصله بین روسیه و ایران و قانع ساختن روسیه برای ترجیح دادن همکاری با ترکیه به جای ایران در فرایند دولت ­سازی در کشورهای دست خوش بحران در منطقه، نیارمند خصومت زدایی و حل و فصل مشکلات سیاسی فی ما بین ترکیه و روسیه می­باشد.

ب- ممانعت از جایگزینی ایران در مبادلات تجاری با روسیه

روسیه بعد از تصرف کریمه با تحریم­ های سنگین اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا روبه رو شده است و این فرصت مناسب را در اختیار ترکیه گذاشت تا بتواند صادرات خود را به روسیه افزایش دهد و سهم بیشتری را در بازار روسیه تصاحب کند. اما ترکیه در ماه های اخیر به دلیل تنش با همسایگان و بحران های داخلی با کاهش در بخش صادرات و سرمایه­ گذاری­ های خارجی روبه رو بوده است. و سرنگونی سوخوی 24 روسیه و سیاست ­های خصومت ­آمیز ترکیه در قبال سوریه باعث شده تا روسیه واردات و در کل تبادلات تجاری خود را با ترکیه به حداقل کاهش دهد و استمرار رفتار خصومت جویانه ترکیه ثمری جزء به عمل آوردن مشکلات اقتصادی برای ترکیه در پی نداشته است. در شرایطی که روسیه واردات خود را از ترکیه کاهش داده است ایران می­ تواند صادرات محصولات کشاورزی، دامی و محصولات پزشکی و بهداشتی به روسیه را توسعه دهد. اما ترکیه برای بازگشت دوباره به بازار اقتصادی روسیه و ممانعت از حضور ایران در بازار روسیه، چاره­ای جزء عادی سازی روابطش با روسیه ندارد. در واقع تنش زدایی از روابط سیاسی ترکیه با روسیه علاوه بر دسترسی به بازار داخلی روسیه، باعث می­ شود تا دسترسی این کشور به بازارهای تجاری کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز تسهیل شود، زیرا روسیه در این کشورها نفوذ زیادی دارد و گرمی دوباره روابط با روسیه می ­تواند چراغ سبز روسیه را برای حضور ترکیه در این مناطق را به همراه داشته باشد و به طور طبیعی این شرایط باعث می­ شود تا کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز راحت­تر پذیرای شرکت­ های اقتصادی و سرمایه­ گذاران ترکیه ­ای باشند. ولی اگر خصومت و تنش در روابط سیاسی ترکیه و روسیه تداوم یابد، ترکیه در تحقق چنین اهدافی با مشکل مواجه خواهد شد و امکان دارد ایران از این فرصت در راستای منافع سیاسی و اقتصادی خود استفاده کند. به ویژه این که در دوره ی پس از برجام ایران به دنبال حضور در بازارهای فرامنطقه­ای مانند قفقاز و آسیای مرکزی می­باشد. و ادامه­ی شرایط تخاصم در روابط ترکیه و روسیه به نفع ایران خواهد بود و به همین دلیل است که ترکیه درصدد عادی سازی روابط با روسیه است.

فرجام سخن

بنابراین با استناد به سوابق ترکیه درطول تحولات منطقه می­ توان نتیجه گرفت که هر گونه اقدامات ترکیه در جهت عادی سازی روابط با روسیه در وضعیت فعلی منطقه و هنچنین شرایطی که دولت سوریه در صحنه میدانی دارد به سمت برتری پیش می­ رود، به سود ایران نیست و می­ توانیم از اقدامات اخیر ترکیه چنین استنباط کنیم که این کشور هدفی جزء محدودسازی نقش منطقه ­ای ایران در آینده سیاسی کشورهای بحران­ زده منطقه و انزوای ژئوپلیتیکی ایران ندارد.

انتشار اولیه: یکشنبه 1 اسفند 1395 / انتشار مجدد: یکشنبه 15 اسفند 1395