دورخیز برای استرداد

دیپلماسی ایرانی: در تاریخ 19 اکتبر رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه، خواستار تجدید نظر در پیمان لوزان (که مرزهای ترکیه کنونی بر اساس آن شکل گرفته است) شد و آن را تحمیل دشمنان ترکیه بر این کشور خواند. همچنین او در اظهاراتی گفته بود: «موصل و کرکوک برای ما هستند. چرا از این کلام متعجب می شوند. من تنها درسی از تاریخ را یادآور شده ام؟ » در این نوشتار درصدد هستیم ریشه های تاریخی ادعای ترکیه بر موصل را بررسی کنیم.

موصل در سال 1508 میلادی به دست حکومت صفویه افتاد. اما حکومت عثمانی در سال 1535 در دوره سلطان سلیمان قانونی، بغداد و نواحی آن از جمله موصل را فتح کرد و این شهر تحت سلطه حکومت عثمانی درآمد. در سال 1743 نادرشاه از سلطان عثمانی خواست که مذهب شیعه جعفری را نیز در داخل دولت عثمانی در کنار سایر مذاهب به رسمیت بشناسند. سلطان عثمانی این در خواست را رد کرد. نادرشاه سپس بین دو دولت اعلام جنگ و لشکری را روانه عراق کرد و کرکوک و اربیل را فتح و موصل را محاصره کرد اما اهالی موصل مقاومت کردند و در نهایت نادر و والی موصل قرارداد صلح امضا کردند. سلطه عثمانی بر موصل تا جنگ جهانی اول ادامه پیدا کرد. بعد از جنگ بریتانیا و فرانسه قرار داد سایس – پیکو را امضا و ولایت های عربی دولت عثمانی را بین خود تقسیم کردند و با وجود این که موصل تحت نفوذ فرانسه قرار می گرفت اما به دیل اکتشاف نفت در آن جا بریتانیا از فرانسه خواست از موصل صرف نظر کند. در سال 1918 متفقین با عثمانی قرارداد «متارکه جنگ مودروس» را امضا کردند. سه روز بعد بریتانیا موصل بلکه کل عراق را تصرف کرد. عثمانی ها ادعا می کردند که موصل به شکل غیر قانونی تصرف شده است. در سال 1920 «معاهده سور» بین متفقین و عثمانی امضا شد که به موجب آن عثمانی تجزیه می شد و بسیاری از سرزمین هایش جدا می شد و تحت سلطه نیروهای خارجی قرار می گرفت. مطابق این معاهده، منطقه کردستان (که حدود آن مشخص شده) که شامل ولایت موصل نیز می شود درعرض یک سال می تواند از جامعه ملل درخواست استقلال کند و اگر جامعه ملل توانایی آنها را برای استقلال تشخیص داد باید ترکیه آن را قبول کند. معاهده سور توسط جنبش ملی ترکیه به رهبری آتاتورک مورد اعتراض قرار گرفت. ملی گرایان ترک علیه سلطان محمد ششم آخرین سلطان عثمانی برخاستند و دولت ملی در آنکار تشکیل دادند. معاهده سور سبب شروع «جنگ استقلال ترکیه» شد و بین ترکیه و یونان در غرب و ترکیه وارمنستان در شرق و ترکیه وفرانسه در جنوب نبردهایی درگرفت. سرانجام این نبرد ها که با پیروزی هایی در جانب ترک ها همراه بود به «پیمان لوزان» در 1923 منجر شد که در واقع برای تجدید نظر در معاهده سور بود. به موجب پیمان لوزان مرزهایی فراتر از معاهده سور برای ترکیه به رسمیت شناخته می شد (مرزهای ترکیه کنونی). مطابق این معاهده تعیین سرنوشت موصل به جامعه ملل سپرده شد.

در سال 1923عثمانی رسما از بین رفت و جمهوری ترکیه به رئیس جمهوری آتاتورک شکل گرفت. ترکیه تا سال 1925 بر اشغال غیر قانونی موصل توسط بریتانیا اصرار داشت. فیصل پادشاه منصوب بریتانیا در عراق نیز برای حفظ تعادل با شیعه ها و ایجاد عراقی منسجم راجع به موصل با بریتانیا مذاکره می کرد و سلطه بر آن را مطالبه کرد. سرانجام در 1925 جامعه ملل که بریتانیا در آن نفوذ زیادی داشت اعلام کرد که ترکیه حقی بر موصل ندارد و باید تحت اختیار بریتانیا باشد. بریتانیا نیز آن را تحت سلطه سیاسی فیصل قرار داد. برای جلوگیری از عصبانیت ترکیه در سال 1926 معاهده مرزی سه جانبه ای بین عراق و ترکیه و بریتانیا امضا شد و به موجب آن ترکیه تصمیم جامعه ملل در قبال موصل را تایید می کرد و در ازای آن 10 درصد از عائدات نفت موصل برای 25 سال به ترکیه داده می شد.

در سال 1932 که پادشاهی عراق استقلال پیدا کرد موصل رسما جزئی از این کشور قرار گرفت. گرچه معاهدات و عرف بین المللی بر بسته شدن پرونده موصل حکم می کند اما به نظر می رسد که سردمداران کنونی ترکیه که تمایلاتی از نوعثمانی گری از خود نشان داده اند همچنان درصدد هستند مرزهای خود را گسترش دهند و ژئوپلتیک منطقه را به نفع خود تغییر دهند.